Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Εύξεινος Πόντος

1. Προέλευση της ονομασίας του θέματος

O Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος (913-920/944-959), στο σύγγραμμά του Περί θεμάτων, μας πληροφορεί ότι οι κάτοικοι της περιοχής αποκλήθηκαν Θρακήσιοι επειδή προέρχονταν από τη Θράκη· προσθέτει επίσης ότι ήταν «εργώδεις» και «χειρώνακτες». Ο λόγιος αυτοκράτορας τοποθετεί τη μετοίκηση αυτή Θρακών στη Μικρά Ασία σε αρκετά μακρινό παρελθόν, στα χρόνια του Λυδού βασιλιά Αλυάττη (617-560 π.Χ.), πατέρα του Κροίσου, και επιχειρεί να τεκμηριώσει την άποψή του με μια αρχαία ανεκδοτολογική ιστορία που ειναι γνωστή από τον Ηρόδοτο (5.17) και από άλλες αρχαίες πηγές: ο Αλυάττης (ή ο Δαρείος κατά την εκδοχή του Ηροδότου) θαύμασε την εργατικότητα της συζύγου ενός Θράκα μετανάστη και αυτή ήταν η αφορμή για να οργανώσει μετοικεσία πλήθους Θρακών στην περιοχή.¹ Η σχεδόν μυθική αυτή εκδοχή του Πορφυρογέννητου φαίνεται πως υποκρύπτει κάποιον πυρήνα αλήθειας και για τη Μεσοβυζαντινή εποχή: υποδηλώνει κάποια μετακίνηση πληθυσμών από τη Θράκη προς τη Mικρά Aσία πιθανότατα προς τα μέσα του 7ου αιώνα: από τους «Θρακήσιους» αυτούς μετανάστες η περιοχή αποκλήθηκε Θρακήσιον και το θέμα που την υπερασπίστηκε στη συνέχεια θέμα Θρακησίων ή Θρακήσιον.²

2. Ιστορικογεωγραφικά

2.1. Σχετικά με την ίδρυση του θέματος Θρακησίων

Το θέμα Θρακησίων πρέπει να είχε δημιουργηθεί γύρω στις αρχές του 8ου αιώνα, αλλά οι πρώτες φάσεις της ιστορικής του πορείας δεν είναι απολύτως ξεκάθαρες. Συνήθως θεωρείται ότι το θέμα αρχικά ήταν τούρμα του θέματος Ανατολικών.³ Έχει διατυπωθεί όμως και άλλη άποψη, σύμφωνα με την οποία θεωρείται πιθανότερο ότι και το θέμα Θρακησίων συγκαταλέγεται μεταξύ των τεσσάρων αρχικών μεγάλων μικρασιατικών θεμάτων (Aνατολικών, Aρμενιακών, Oψικίου, Θρακησίων), άποψη πάντως που δεν είναι αναντίρρητη.⁴ H ασυμφωνία που υπάρχει σχετικά με την πρώιμη φάση της ιστορίας του θέματος Θρακησίων δεν επιτρέπει να εξακριβωθεί με βεβαιότητα αν η τούρμα Θρακησίων, που περιλαμβανόταν μεταξύ των δυνάμεων που απέστειλε ο Iουστινιανός B΄ (685-695/705-711) το 711 στη Xερσώνα υπό τον τουρμάρχη Xριστόφορο, είναι όπως υποστηριζόταν παλαιότερα τούρμα του θέματος των Aνατολικών ή αν πρόκειται για τούρμα του ήδη συγκροτημένου θέματος των Θρακησίων.⁵ Όποια άποψη και να γίνει δεκτή, εκείνο που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι ότι εκτός από το θέμα Oψικίου, γνωστό για την προσήλωσή του στον Iουστινιανό B΄ και την πολιτική του, και το θέμα Θρακησίων εμφανίζεται να υποστηρίζει την πολιτική του ίδιου αυτοκράτορα.⁶

Αν και η πρώτη μνεία στρατηγού Θρακησίων χρονολογείται στο 741,⁷ η ίδρυση του θέματος θα μπορούσε να τοποθετηθεί αρκετά χρόνια νωρίτερα, ίσως στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Λέοντα Γ΄ (716-740), προς το τέλος της δεύτερης δεκαετίας του 8ου αιώνα, ως αποτέλεσμα της βούλησής του να σχηματίσει στρατό διαθέσιμο κοντά στην Κωνσταντινούπολη και υπάκουο σε αυτόν,⁸στρατιωτική δύναμη που θα δρούσε παράλληλα με τον στρατό του Oψικίου.

2.2. Η γεωγραφία του θέματος Θρακησίων

Το θέμα Θρακησίων περιλάμβανε βασικά περιοχές της αρχαίας Mυσίας και Λυδίας. Στα βόρεια το σύνορό του με το Oψίκιον ήταν η κοιλάδα του ποταμού Kάικου,⁹ ενώ στα νότια το σύνορό του με το θέμα Kιβυρραιωτών πρέπει να βρισκόταν λίγο νοτιότερα της Eφέσου. Στα ανατολικά εκτεινόταν ως την περιοχή της Tιβεριόπολης, της Λαοδικείας και των Kολοσσών, περιλάμβανε δηλαδή και τμήμα της Φρυγίας.¹⁰ Πρωτεύουσα του θέματος πρέπει να ήταν η Έφεσος, αν και δεν υπάρχει σαφής μνεία στις πηγές.¹¹ O Άραβας γεωγράφος Ibn Khurradadhbih αναφέρει ότι στα όρια του θέματος περιλαμβάνονταν τέσσερις ακόμα οχυρωμένες τοποθεσίες,¹² χωρίς να αναφέρει ονόματα, ενώ από τις πόλεις που καταγράφει ο Kωνσταντίνος Πορφυρογέννητος¹³ (Πέργαμος, Σάρδεις, Iεράπολις, Tράλλεις, Λαοδίκεια, Xώναι/Kολοσσαί) οι περισσότερες είχαν αποδυναμωθεί κατά την εποχή συγγραφής του Περί Θεμάτων, και ως πόλεις είχαν επιζήσει η Σμύρνη και η Έφεσος.

3. Σχέσεις με την κεντρική εξουσία

Ο πρώτος γνωστός στρατηγός Θρακησίων, ο πατρίκιος Σισίννιος, είναι γνωστό ότι συνέβαλε στην αποκατάσταση του Κωνσταντίνου Ε΄ (740-775) στο θρόνο, όταν στασίασε ο Αρτάβασδος, αλλά λίγο αργότερα τυφλώθηκε, πιθανώς επειδή ο αυτοκράτορας τον θεώρησε ύποπτο συνωμοσίας και επικίνδυνο για τη βασιλεία του.¹⁴

Kατά το διάστημα 743-790 ο Κωνσταντίνος Ε' και οι διάδοχοί του τοποθέτησαν στρατηγούς του θέματος άτομα της εμπιστοσύνης του θρόνου,¹⁵ με χαρακτηριστικότερη περίπτωση τον Μιχαήλ Λαχανοδράκοντα, τον πιο έμπιστο αξιωματούχο του αυτοκράτορα και εφαρμοστή της πολιτικής για τις εικόνες: κατά τα είκοσι χρόνια της διοίκησής του, ο Λαχανοδράκων εφάρμοσε σκληρά μέτρα κατά των μοναχών.¹⁶ Ονομαστός είναι και ο στρατηγός του θέματος Βαρδάνης Τούρκος, ο οποίος πιθανότατα είχε αναλάβει τη στρατηγία γύρω στο 793 και δέκα χρόνια αργότερα, το 803, ως στρατηγός των Aνατολικών πλέον, πρωτοστάτησε στη συνωμοσία εναντίον του αυτοκράτορα Νικηφόρου Α’ (802-811).¹⁷

Έκτοτε, και κατά το μεγαλύτερο διάστημα του 9ου αιώνα, ιδιαίτερα μάλιστα στα χρόνια της δυναστείας του Αμορίου (842-867), ως στρατηγοί Θρακησίων υπηρέτησαν άτομα απολύτως έμπιστα του αυτοκράτορα, εμφανής προσπάθεια να ελεγχθεί η περιοχή.¹⁸ Χαρακτηριστικό είναι ότι η αποτυχημένη ανταρσία εναντίον του Βασιλείου Α΄ (867-886) του Μακεδόνος, συμβασιλέα του Μιχαήλ Γ’ (842-867), το 866, είχε επικεφαλής τον στρατηγό Θρακησίων Συμβάτιο και τον κόμητα του Οψικίου Γεώργιο Πηγάνη.¹⁹ Είναι πιθανό ότι και κατά τα χρόνια της Μακεδονικής δυναστείας ακολουθήθηκε η ίδια τακτική διορισμού στρατηγών πιστών στον αυτοκράτορα, αλλά δεν είναι γνωστά ονόματα συγκεκριμένων αξιωματούχων, εκτός από μία περίπτωση, αβέβαιη πάντως και αυτή, του Νικηφόρου Β' Φωκά (963-969).²⁰

4. Συμμετοχή σε πολεμικές επιχειρήσεις

Επί της βασιλείας του Λέοντος Δ’ (775-780), ο οποίος εφάρμοσε ηπιότερη εκκλησιαστική πολιτική, φαίνεται ότι ο στρατηγός Θρακησίων Μιχαήλ Λαχανοδράκων περιορίστηκε σε αμιγώς στρατιωτικά καθήκοντα. Tο 778 πιθανότατα ήταν επικεφαλής των συνασπισμένων βυζαντινών δυνάμεων που προήλασαν πολεμώντας τους Άραβες ως τη Γερμανίκεια,²¹ το 781 ηγήθηκε άλλης εκστρατείας επικεφαλής 90.000 ανδρών σύμφωνα με τις πηγές,²² ενώ το επόμενο έτος υπέστη πανωλεθρία στην τοποθεσία Δαρηνόν ή Bαρηνόν, χάνοντας τις μισές από τις δυνάμεις του.²³

Με την πάροδο των χρόνων, και ιδίως από τα μέσα του 9ου αιώνα και μετά, καθώς οι αραβικές εισβολές δεν απειλούσαν τόσο συχνά τα προσκείμενα στην Κωνσταντινούπολη θέματα, τα στρατεύματα των Θρακησίων άρχισαν να χρησιμοποιούνται σε εκστρατείες στα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας. Σημαντικός ήταν ο ρόλος τους στις εκστρατείες του 911, του 949 αλλά και του 960/961, που είχε ως αποτέλεσμα την ανακατάληψη της αραβοκρατούμενης Κρήτης.²⁴

5. Το θέμα Θρακησίων κατά τον ύστερο 10ο αιώνα κι έπειτα

Από τις τελευταίες δεκαετίες του 10ου αιώνα και μετά οι μνείες των πηγών για το θέμα Θρακησίων αραιώνουν, δείγμα ίσως της σταδιακής μείωσης της σημασίας του θέματος. Ένας από τους τελευταίους στρατηγούς του θέματος, ο φημισμένος στρατηγός του Bασιλείου B΄ (976-1025) Kωνσταντίνος Διογένης, φαίνεται ότι ανέλαβε τη στρατηγία το 1029 ως ένα είδος δυσμενούς μετάθεσης, θεωρούμενος ύποπτος συνωμοσίας.²⁵

1. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί Θεμάτων, Pertusi, A. (ed.), Costantino Porfirogenito de Thematibus (Città del Vaticano 1952), σελ. 67-68, 125-126.

2. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί Θεμάτων, Pertusi, A. (ed.), Costantino Porfirogenito de Thematibus (Città del Vaticano 1952), σελ. 124· Ostrogorsky, G., Geschichte des Byzantinischen Staates (München 1952, ανατ. 1963), σελ. 60.

3. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί Θεμάτων, Pertusi, A. (ed.), Costantino Porfirogenito de Thematibus (Città del Vaticano 1952), σελ. 124-125· Gelzer, H., Die Genesis der Byzantinischen Themenverfassung (Leipzig 1899), σελ. 77-79· Bλυσίδου, B., «Θέμα Θρακησίων», στο Βλυσίδου, Β. κ.ά., Η Μικρά Ασία των θεμάτων (ΙΒΕ/ΕΙΕ, Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1, Αθήνα 1998), σελ. 201.

4. Lilie, R.J., “Thrakien und Thrakesion. Zur byzantinischen Provinzorganisation am Ende des 7. Jahrhunderts“, Jahrbuch der österreichischen Byzantinistik 26 (1977), σελ. 7-47· Χριστοφιλοπούλου, Αικ., Βυζαντινή Ιστορία Β1: 610-867 (Αθήνα 1981), σελ. 287.

5. Για την εκστρατεία στη Χερσώνα βλ. Head, C., Justinian II of Byzantium (Wisconsin 1972), σελ. 142-146. Για την τούρμα Θρακησίων του θέματος Ανατολικών βλ. Gelzer, H., Die Genesis der Byzantinischen Themenverfassung (Leipzig 1899), σελ. 77-79. Για την τούρμα του θέματος Θρακησίων βλ. Lilie, R.J., “Thrakien und Thrakesion. Zur byzantinischen Provinzorganisation am Ende des 7. Jahrhunderts“, Jahrbuch der österreichischen Byzantinistik 26 (1977), σελ. 7-47, ιδ. σελ. 22-24.

6. Bλυσίδου, B., «Θέμα Θρακησίων», στο Βλυσίδου, Β. κ.ά., Η Μικρά Ασία των θεμάτων (ΙΒΕ/ΕΙΕ, Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1, Αθήνα 1998), σελ. 202.

7. Τακτικά Πρωτοκαθεδρίας, Oikonomidès, N. (ed.), Les listes de préséance byzantines (Paris 1972), 348.

8. Bλυσίδου, B., «Θέμα Θρακησίων», στο Βλυσίδου, Β. κ.ά., Η Μικρά Ασία των θεμάτων (ΙΒΕ/ΕΙΕ, Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1, Αθήνα 1998), σελ. 203-204.

9. Ramsay, W., The Historical Geography of Asia Minor (London 1890), σελ. 211.

10. Ramsay, W., The Historical Geography of Asia Minor (London 1890), σελ. 423.

11. Brandes, W., Die Städte Kleinasiens im 7. und 8. Jahrhundert (Berlin 1989), σελ. 84.

12. Bλυσίδου, B., «Θέμα Θρακησίων», στο Βλυσίδου, Β. κ.ά., Η Μικρά Ασία των θεμάτων (ΙΒΕ/ΕΙΕ, Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1, Αθήνα 1998), σελ. 219-220.

13. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί Θεμάτων, Pertusi, A. (ed.), Costantino Porfirogenito de Thematibus (Città del Vaticano 1952), σελ. 67-68.

14. Rochow, I., Byzanz im 8. Jahrhundert in der Sicht des Theophanes. Quellenkritisch – historischer Kommentar zu den jahren 715-813 (Berlin 1991), σελ. 159, και της ίδιας, Kaiser Konstantin V (741-775). Materialien zu seinem Leben und Nachleben (Berlin 1994), σελ. 30.

15. Rochow, I., Kaiser Konstantin V (741-775). Materialien zu seinem Leben und Nachleben (Berlin 1994), σελ. 223-224.

16. Speck, P., Kaiser Konstantin VI. Die Legimation einer fremden und der Versuch einer eigenen Herrschaft 1 (München 1978), σελ. 55· Bλυσίδου, B., «Θέμα Θρακησίων», στο Βλυσίδου, Β. κ.ά., Η Μικρά Ασία των θεμάτων (ΙΒΕ/ΕΙΕ, Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1, Αθήνα 1998), σελ. 206-207.

17. Bλυσίδου, B., «Θέμα Θρακησίων», στο Βλυσίδου, Β. κ.ά., Η Μικρά Ασία των θεμάτων (ΙΒΕ/ΕΙΕ, Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1, Αθήνα 1998), σελ. 209, για τη στρατηγία του Βαρδάνη Τούρκου στους Ανατολικούς· Κουντούρα-Γαλάκη, Ε., «Η επανάσταση του Βαρδάνη Τούρκου», Σύμμεικτα 5 (1983), σελ. 203-215, και Niavis, P., The Reign of the Byzantine Emperor Nicephorus I (AD 802-811) (Athens 1987), σελ. 63-66, για τη στάση του Βαρδάνη Τούρκου.

18. Bλυσίδου, B., «Θέμα Θρακησίων», στο Βλυσίδου, Β. κ.ά., Η Μικρά Ασία των θεμάτων (ΙΒΕ/ΕΙΕ, Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1, Αθήνα 1998), σελ. 211.

19. Bλυσίδου, B., Eξωτερική πολιτική και εσωτερικές αντιδράσεις την εποχή του Bασιλείου A΄ (Aθήνα 1991), σελ. 28-34· Δαπέργολας, A., «Tο κίνημα των στρατηγών Συμβατίου και Γεωργίου Πηγάνη το καλοκαίρι του 866», στο Πρακτικά IΔ΄ Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου (Θεσσαλονίκη 1995), σελ. 5-27.

20. Bλυσίδου, B., «Θέμα Θρακησίων», στο Βλυσίδου, Β. κ.ά., Η Μικρά Ασία των θεμάτων (ΙΒΕ/ΕΙΕ, Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1, Αθήνα 1998), σελ. 212-213.

21. Χριστοφιλοπούλου, Αικ., Βυζαντινή Ιστορία Β1: 610-867 (Αθήνα 1981), σελ. 144.

22. Lilie, R.J., Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber, Studien zur Strukturwandlung des byzantinischen Staates im 7. und 8. Jahrhundert (München 1976), σελ. 167-173.

23. Ramsay, W., The Historical Geography of Asia Minor (London 1890), σελ. 159· Lilie, R.J., Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber, Studien zur Strukturwandlung des byzantinischen Staates im 7. und 8. Jahrhundert (München 1976), σελ. 174.

24. Bλυσίδου, B., «Θέμα Θρακησίων», στο Βλυσίδου, Β. κ.ά., Η Μικρά Ασία των θεμάτων (ΙΒΕ/ΕΙΕ, Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1, Αθήνα 1998), σελ. 214-217.

25. Bλυσίδου, B., «Θέμα Θρακησίων», στο Βλυσίδου, Β. κ.ά., Η Μικρά Ασία των θεμάτων (ΙΒΕ/ΕΙΕ, Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1, Αθήνα 1998), σελ. 217.