1. Εισαγωγή

Από τη στιγμή που η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη, ο Εύξεινος Πόντος και οι περιοχές στα ανατολικά και τα βόρεια του Πόντου βρίσκονταν στο κέντρο της πολιτικής της αυτοκρατορίας. Οι θαλάσσιες εκστρατείες των βαρβάρων τα χρόνια μεταξύ 253-276 κατέδειξαν την αδυναμία της άμυνας της αυτοκρατορίας στα σύνορα του Πόντου, όπου ήταν σχεδόν αδύνατο να εγκατασταθούν σημαντικές στρατιωτικές δυνάμεις: οι Ρωμαίοι δε διέθεταν παρά μόνο λίγες οχυρωμένες θέσεις κατά μήκος της ακτής, όπως η Χερσόνησος (στον κόλπο της Σεβαστούπολης στη νοτιοδυτική Κριμαία), ο Πιτυούς (σημερινή Pitsunda), η Σεβαστούπολη (το σημερινό Sukhumi). Έτσι, κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, μια αλυσίδα από κράτη και βαρβαρικά φύλα που ήταν εξαρτημένα από την αυτοκρατορία εξασφάλισαν την άμυνα των ακτών στα βόρεια και ανατολικά του Εύξεινου Πόντου. Πρόκειται για τους Γερμανούς, τους Αλανούς και τους Σαρμάτες στην Κριμαία, για το βασίλειο του Κιμμέριου Βοσπόρου στην ανατολική Κριμαία και στη χερσόνησο του Ταμάν, καθώς και τα βασίλεια των Λαζών, των Αψιλών, των Αβασγών και των Σάννων (Τζάνων) στον Καύκασο.

2. Οι πολιτισμικές επιδράσεις στην αριστοκρατία

Παντού, από την Κριμαία έως το νότιο Καύκασο, η χρήση των ντόπιων πληθυσμών στον αμυντικό μηχανισμό της αυτοκρατορίας οδηγούσε στην αποκρυστάλλωση μιας ηγετικής και στρατιωτικής ελίτ, τα μέλη της οποίας ανέρχονταν στην εξουσία. Ο πολιτικός προσανατολισμός τους προς την αυτοκρατορία καταδεικνύεται από τη διάδοση της ρωμαϊκής πολιτισμικής επιρροής στους πληθυσμούς του Πόντου. Αυτή η επίδραση τον 3ο-4ο αιώνα έγινε φανερή στην υιοθέτηση από τα βαρβαρικά αυτά φύλα στοιχείων του ρωμαϊκού υλικού πολιτισμού (διάδοση κεραμικής, γυαλιού, όπλα, εξαρτήματα ρουχισμού) σε μεγάλη κλίμακα, ειδικά στην Κριμαία και στην Αβασγία. Από την άλλη, οι αριστοκρατικοί τάφοι της αριστοκρατίας στον Κιμμέριο Βόσπορο (νεκρόπολη του Παντικαπαίου) και στη Λαζική (Ureki) αποδεικνύουν ότι ο «ηγεμονικός» υλικός πολιτισμός, του οποίου φορέας είναι η αριστοκρατία του ανατολικού τμήματος της αυτοκρατορίας, διαδόθηκε εκεί. Επίσης, τα αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν τη διακίνηση πολύτιμων υστερορωμαϊκών/βυζαντινών αντικειμένων στα βαρβαρικά φύλα που βρίσκονταν πέρα από τη ζώνη των άμεσων στρατιωτικών ενδιαφερόντων της αυτοκρατορίας. Έτσι, τα «ηγεμονικά» ευρήματα σε οικισμούς όπως η Ολβία, στη βόρεια ακτή του Εύξεινου Πόντου, ή το Morskoï Čulek, στις εκβολές του Τανάιδος (Ντον), παρέδωσαν σημαντικό αριθμό κοσμημάτων και εξαρτημάτων ιπποσκευής βυζαντινού τύπου. Αυτά τα αντικείμενα είχαν δοθεί πιθανόν στους επικεφαλής των βαρβαρικών φύλων ως διπλωματικές προσφορές.

3. Οι περιοχές

3.1. Ο Εύξεινος Πόντος στην πολιτισμική σφαίρα του Βυζαντίου

3.1.1. Η περίοδος του Ιουστινιανού

Η επικυριαρχία της Ανατολικής Αυτοκρατορίας στις ακτές του βορρά και της ανατολής ενδυναμώθηκε επί Ιουστινιανού, όταν η Κωνσταντινούπολη πέρασε από την άμυνα στην επεκτατική πολιτική. Το Βυζάντιο εδραίωσε την πολιτική και στρατιωτική επιρροή του στον Κιμμέριο Βόσπορο, που έκτοτε βρέθηκε υπό τη στρατιωτική κυριαρχία των στρατευμάτων του Ιουστινιανού, στη νοτιοδυτική Κριμαία και στην Αμπχαζία, όπου τα γεγονότα του περσο-βυζαντινού πολέμου απαιτούσαν την αποτελεσματική παρουσία του αυτοκρατορικού στρατού. Μπορούμε να μιλάμε για πραγματική προσπάθεια εγκόλπωσης των περιοχών αυτών από την αυτοκρατορία.

Στην ανατολική ακτή, το βασίλειο της Λαζικής (η σημερινή δυτική Γεωργία) αποτελούσε το βασικό πολιτικό σύμμαχο του Βυζαντίου. Ο Λαζός ηγεμόνας λάμβανε τα διάσημα της εξουσίας του από τον αυτοκράτορα και διαχειριζόταν στο όνομα της αυτοκρατορίας τις σχέσεις με τα βασίλεια των Αψιλών και των Αβασγών στα εδάφη της σημερινής Αμπχαζίας. Οι ανασκαφές στην Αρχαιόπολη, τη λαζική πρωτεύουσα, έχουν αποκαλύψει λείψανα, που αποδεικνύουν το υψηλό επίπεδο εκρωμαϊσμού/εκβυζαντινισμού της αστικής ζωής, καθώς και τη διάδοση του χριστιανισμού, της επίσημης θρησκείας στη Λαζική από το 523.

Πιο βόρεια, τα βασίλεια των Αψιλών και των Αβασγών, που ήδη αναφέραμε, ήταν επίσης υποταγμένα στην αυτοκρατορία, η οποία διατηρούσε φρουρές στα δύο φρούρια στην ακτή, τον Πιτυούντα και τη Σεβαστούπολη. Το αρχαιολογικό υλικό δείχνει τον εκρωμαϊσμό του υλικού πολιτισμού των Αψιλών και των Αβασγών, ιδιαιτέρως στον εξοπλισμό, την ενδυμασία και τις πρακτικές της καθημερινής ζωής. Στο Tsibilium, στα εδάφη των Αψιλών, αποκαλύφθηκε ένα φρούριο σαφώς κατασκευασμένο από τους Βυζαντινούς («Τιβέλεος» στις βυζαντινές πηγές). Άλλες οχυρώσεις, που επίσης αποδίδονται στους Βυζαντινούς, αποκαλύφθηκαν στα εδάφη των Αβασγών, στο Novy Afon (Νέω Άθωνα) και στην Γκάγκρα. Τα παλαιοχριστιανικά μνημεία μαρτυρούν τον εκχριστιανισμό, που επί Ιουστινιανού εξελίχθηκε σε πραγματική πολιτική πολιτιστικού επεκτατισμού. Οι βασιλικές και οι σταυρικοί ναοί του 6ου αιώνα είναι γνωστοί σήμερα στις θέσεις Tsibilium, Dranda, Gantiadi, Alakhadzy και ακόμη βορειότερα, στα εδάφη της Ρωσικής Ομοσπονδίας, κοντά στο Adler.

Στην Κριμαία, η αυτοκρατορία επί Ιουστινιανού κυρίευσε τον Κιμμέριο Βόσπορο και ενίσχυσε την παρουσία της στη νοτιοδυτική Κριμαία. Οι Γότθοι που νέμονταν τα βουνά της Κριμαίας (το Δόρυ) και οι οποίοι ήταν φοιδεράτοι της αυτοκρατορίας αποτελούν αντικείμενο ιδιαίτερης προσοχής. Ο Ιουστινιανός έκανε εδώ οχυρωματικά έργα, που απέκοψαν την πρόσβαση των Ούννων στην ορεινή περιοχή. Από την άλλη, η οικοδόμηση εκκλησιών μαρτυρείται τόσο από τα αρχαιολογικά δεδομένα, ιδιαιτέρως κοντά στη θέση Mangup (Θεοδωρώ), όσο και από τα επιγραφικά δεδομένα. Ερείπια χριστιανικών οικοδομημάτων του 6ου αιώνα αποκαλύφθηκαν τόσο στην ανατολική Κριμαία, στο Βόσπορο (το σημερινό Κερτς) και στην Τυριτάκη. Σύμφωνα με τον Προκόπιο Καισαρείας, η πολιτική του εκχριστιανισμού εφαρμόστηκε στους Ούννους που κατοικούσαν στις στέπες κοντά στον Κιμμέριο Βόσπορο. Τα «ηγεμονικά» ευρήματα, π.χ. στη θέση Mihaelsfeld, στο ανατολικό σύνορο του Κιμμέριου Βοσπόρου, μαρτυρούν τη διάχυση των αριστοκρατικών τάσεων στις ελίτ που ηγούνταν των λαών της στέπας την εποχή του Ιουστινιανού.

3.1.2. Η αλλαγή στο πολιτικό σκηνικό (7ος-8ος αιώνας)

Από τα τέλη του 6ου αιώνα και κυρίως κατά τον 7ο και 8ο αιώνα, το Βυζάντιο έχασε σταδιακά τις πολιτικές του θέσεις στις περιοχές των βαρβαρικών φύλων του βορρά. Αυτό οφείλεται από τη μια μεριά στην άνοδο των νομαδικών αυτοκρατοριών της στέπας –Τούρκοι, Βούλγαροι, Χαζάροι–, που αποκτούσαν ολοένα μεγαλύτερη δύναμη στο βόρειο Εύξεινο Πόντο, και από την άλλη μεριά στην αραβική εισβολή στο νότιο Καύκασο, στα τέλη του 7ου-αρχές 8ου αιώνα. Η πραγματική δύναμη του Βυζαντίου συγκεντρώθηκε πρακτικά σε μία μόνο πόλη, τη Χερσώνα. Παρ’ όλα αυτά, ο εκβυζαντινισμός του σταθερού πληθυσμού της Κριμαίας συνεχίστηκε. Ο υλικός πολιτισμός και τα ταφικά έθιμα εκεί ήταν σχεδόν αμιγώς βυζαντινά, ο αριθμός των εκκλησιών και των μοναστηριών αυξήθηκε. Τον 7ο αιώνα εκκλησίες ανεγέρθηκαν κυρίως στη θέση Mangup (Θεοδωρώ), στο Eski-Kermen, στο Čufut-Kale. Η φημισμένη βασιλική στη θέση Partenit, κοντά στο Gurzuf, έχει χτιστεί τον 8ο αιώνα. Δεν αποκλείεται τότε να κατέφτασε από τη Μικρά Ασία στην Κριμαία ένα μεταναστευτικό κύμα, ωθούμενο από τις θρησκευτικές έριδες. Στην Αμπχαζία τον 8ο αιώνα δημιουργήθηκε ανεξάρτητο χριστιανικό βασίλειο, του οποίου ο πολιτισμός εμπνεύστηκε από τα βυζαντινά πρότυπα. Την ίδια εποχή, ένας σχετικός πολιτιστικός εκβυζαντινισμός εξαπλώθηκε στους νομαδικούς πληθυσμούς της στέπας. Αφορούσε κυρίως την αριστοκρατία, όπως μαρτυρούν τα «ηγεμονικά» ευρήματα στις θέσεις Pereščepina, Kelegei, Glodosy κ.α., που έχουν παράσχει πολυάριθμα πολύτιμα αντικείμενα και όπλα βυζαντινής προέλευσης.

3.1.3. Η επανεμφάνιση των Βυζαντινών τον 9ο αιώνα

Τον 9ο-10ο αιώνα παρατηρούμε μια σχετική επαναφορά του Βυζαντίου στη βόρεια ακτή του Εύξεινου Πόντου. Γύρω από τη Χερσώνα είχε ιδρυθεί το Θέμα των Κλιμάτων. Μία συμμαχία με το χαζαρικό βασίλειο εξασφάλισε κάποια σταθερότητα στη στρατιωτική κατάσταση στη βόρεια παρευξείνια περιοχή και ευνόησε ταυτόχρονα τη διεύρυνση της βυζαντινής πολιτισμικής επιρροής στη στέπα, ιδίως με τη μορφή του χριστιανισμού. Οι αρχαιολογικές ανασκαφές αποκάλυψαν στο Sarkel, πάνω στον Ντον, στην καρδιά του χαζαρικού βασιλείου, τα ερείπια μιας χριστιανικής εκκλησίας. Από την άλλη μεριά, η δημιουργία των χριστιανικών βασιλείων στην Αμπχαζία και την Αλανία, στο βόρειο Καύκασο, συνέβαλε στην εξάπλωση του βυζαντινού πολιτισμού και των βυζαντινών πολιτικών συστημάτων.

3.2. Οι περιοχές στα βόρεια της ανατολικής Ευρώπης και η Ρωσία

Κατά τους 7ο-8ο αιώνα παρατηρούμε στην ανατολική Ευρώπη μεγάλη εξάπλωση των βυζαντινών στρατιωτικών συνηθειών, όπως η χρήση αορτήρων με πολλαπλά κορδόνια. Ορισμένα στοιχεία του βυζαντινού υλικού πολιτισμού –εξαρτήματα ένδυσης, αργυρά σκεύη– διαχέονται πλέον όλο και βαθύτερα στη βόρεια ανατολική Ευρώπη, μέχρι τα Ουράλια. Την ίδια εποχή ο χριστιανισμός διαδόθηκε κατά μήκος της οροσειράς του Καυκάσου μέχρι την Κασπία θάλασσα, όπου βρίσκουμε σχετικές αρχαιολογικές μαρτυρίες. Ο 9ος αιώνας σηματοδότησε κατά κάποιον τρόπο την απαρχή της δημιουργίας του βυζαντινού κόσμου στην ανατολική Ευρώπη, έξω από τα βυζαντινά σύνορα. Η γένεση της Ρωσίας ακόμα πιο μακριά, στα βόρεια, άλλαξε εντελώς την πολιτική και πολιτισμική κατάσταση στην ανατολική Ευρώπη. Οι επιδρομές των σκανδιναβικών και σλαβικών ορδών έδωσαν τη θέση τους στις εμπορικές επαφές, έπειτα στις πολιτισμικές, που κατέληξαν στον εκχριστιανισμό των Ρως το 988. Έκτοτε, σημαντικό μέρος της ανατολικής Ευρώπης, μέχρι τη Λευκή θάλασσα, μπήκε στην πολιτιστική σφαίρα του Βυζαντίου. Έτσι, το 11ο-13ο αιώνα, η ανατολική Ευρώπη αποτέλεσε κατά μεγάλο μέρος ζώνη διάδοσης της βυζαντινής πολιτιστικής παράδοσης. Η ακτή της Κριμαίας μπορεί να βρισκόταν υπό την άμεση επιρροή της βυζαντινής κουλτούρας, αλλά βορειότερα και ανατολικότερα η Ρωσία και η Αλανία ήταν εκείνες που διέδιδαν το βυζαντινό πολιτιστικό πρότυπο.