Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Εύξεινος Πόντος

αναλυτική αναζήτηση

 ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
z
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Αναζήτηση με το γράμμα ΑΑναζήτηση με το γράμμα ΒΑναζήτηση με το γράμμα ΓΑναζήτηση με το γράμμα ΔΑναζήτηση με το γράμμα ΕΑναζήτηση με το γράμμα ΖΑναζήτηση με το γράμμα ΗΑναζήτηση με το γράμμα ΘΑναζήτηση με το γράμμα ΙΑναζήτηση με το γράμμα ΚΑναζήτηση με το γράμμα ΛΑναζήτηση με το γράμμα ΜΑναζήτηση με το γράμμα ΝΑναζήτηση με το γράμμα ΞΑναζήτηση με το γράμμα ΟΑναζήτηση με το γράμμα ΠΑναζήτηση με το γράμμα ΡΑναζήτηση με το γράμμα ΣΑναζήτηση με το γράμμα ΤΑναζήτηση με το γράμμα ΥΑναζήτηση με το γράμμα ΦΑναζήτηση με το γράμμα ΧΑναζήτηση με το γράμμα ΨΑναζήτηση με το γράμμα Ω
->

Αλέξιος Α΄ Μέγας Κομνηνός

Συγγραφή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη (21/11/2002)

Για παραπομπή: Βουγιουκλάκη Πηνελόπη, «Αλέξιος Α΄ Μέγας Κομνηνός», 2002,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Εύξεινος Πόντος
URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=3509>
Αλέξιος Α΄ Μέγας Κομνηνός (6/2/2006 v.1) Alexios I Grand Komnenos (15/2/2006 v.1) 
 

1. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Αλέξιος Α' γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1182. Ήταν ο μεγαλύτερος γιος του σεβαστοκράτορα Μανουήλ Κομνηνού, εγγονός του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρονίκου Α' Κομνηνού (1183-1185) και αδελφός του Δαβίδ Κομνηνού, στρατηγού και συνιδρυτή της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Είχε δύο παιδιά: μία κόρη, σύζυγο του μετέπειτα αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Ανδρονίκου Α' Μεγάλου Κομνηνού, και ένα γιο, τον Ιωάννη, που ανήλθε στο θρόνο το 1235.

Το 1185, μετά την επανάσταση της 12ης Σεπτεμβρίου εναντίον του Ανδρονίκου Α',1 ο Αλέξιος και ο Δαβίδ φυγαδεύτηκαν στην Ιβηρία, στην αυλή της θείας τους και βασίλισσας της Γεωργίας Θαμάρ.2 Σχετικά με τη ζωή και τη δράση των δύο αδελφών την περίοδο της παραμονής τους στην Ιβηρία δεν υπάρχουν στοιχεία. Εμφανίζονται ξανά στο προσκήνιο το 1204: στα τέλη Μαρτίου-αρχές Απριλίου του 1204, επικεφαλής ιβηρικών στρατευμάτων που τους είχε παραχωρήσει η βασίλισσα Θαμάρ,3 κατέλαβαν χωρίς αντίσταση την πόλη της Τραπεζούντας.4 Ο Αλέξιος αναγορεύθηκε αυτοκράτορας, ενώ ο Δαβίδ διορίστηκε στρατηγός και ανέλαβε την προς τα δυτικά επέκταση του κράτους που ιδρύθηκε με πρωτεύουσα την ποντιακή πόλη. Ωστόσο ο απώτερος στόχος του Αλεξίου ήταν η άνοδος στον αυτοκρατορικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης, γεγονός που τον οδήγησε σε άμεση και μακρόχρονη σύγκρουση με τον αυτοκράτορα της Νίκαιας Θεόδωρο Α' Λάσκαρι (1204-1222) και τις δικές του επιδιώξεις. Ο Αλέξιος πέθανε την Κυριακή της Ορθοδοξίας του 1222.

2. Εξωτερική πολιτική

Την περίοδο κατά την οποία ο Δαβίδ Κομνηνός είχε αναλάβει το έργο της επέκτασης της αυτοκρατορίας προς τα δυτικά, ο Αλέξιος ανέκτησε από τους Σελτζούκους την Αμισό, τη Σινώπη, το Οιναίο και τη Χαλυβία. Το 1206 αντιμετώπισε με επιτυχία τα στρατεύματα του σουλτάνου του Ικονίου Καϊχοσρόη Α' (1192-1197, 1204/5-1211), που είχε στραφεί κατά της Τραπεζούντας, διαφυλάττοντας την ανεξαρτησία της αυτοκρατορίας του.5 Το 1214 αντιμετώπισε νέα επίθεση των Σελτζούκων υπό την ηγεσία του νέου σουλτάνου του Ικονίου Καϊκαβούς Α' (1211-1220). Ο σουλτάνος, φοβούμενος την επέκταση του αυτοκράτορα της Νίκαιας Θεοδώρου Α' (1204-1222) στην περιοχή, στράφηκε προς το σημαντικό λιμάνι της Σινώπης στον Εύξεινο Πόντο και το πολιόρκησε. Ο Αλέξιος δεν μπόρεσε να αποκρούσει τα σελτζουκικά στρατεύματα και έχασε τη Σινώπη στις 2 Νοεμβρίου του ίδιου έτους, ενώ ο ίδιος αιχμαλωτίστηκε. Απελευθερώθηκε ύστερα από συνθήκη που υπογράφηκε μεταξύ των δύο πλευρών, σύμφωνα με την οποία η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας γινόταν φόρου υποτελής στο σουλτανάτο. Γεωγραφικά την περίοδο εκείνη η αυτοκρατορία εκτεινόταν από το χώρο ανατολικά της Σινώπης έως το χώρο της μυθικής Κολχίδας.

3. Πολιτικός ανταγωνισμός Νίκαιας - Τραπεζούντας

Σκοπός του Αλεξίου και του αδελφού του Δαβίδ ήταν η δημιουργία μιας ανεξάρτητης επικράτειας που θα τους επέτρεπε να διεκδικήσουν αργότερα, ως απόγονοι των Κομνηνών, τα νόμιμα δικαιώματά τους στο θρόνο της Κωνσταντινούπολης. Τις βλέψεις αυτές τις υποδηλώνει η προσθήκη του επιθέτου «Μέγας» στο επώνυμο του Αλεξίου, που επισημαίνει την καταγωγή τους από τον αυτοκρατορικό οίκο των Κομνηνών, καθώς και η αναγόρευσή του σε αυτοκράτορα με τον τίτλο του «πιστού βασιλέως και αυτοκράτορος Ρωμαίων», τον οποίο έφεραν οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες. Έτσι, οι Κομνηνοί σταθεροποίησαν την εξουσία τους στην περιοχή της Τραπεζούντας, ενώ προωθήθηκαν προς την Παφλαγονία και τις δυτικές ποντιακές ακτές. Ωστόσο η προώθησή τους αυτή και η διεκδίκηση του θρόνου της Κωνσταντινούπολης τους έφεραν αντιμέτωπους με το Θεόδωρο Α' Λάσκαρι (1204-1222), που την ίδια περίοδο αναγορεύτηκε επίσης «βασιλεύς Ρωμαίων» στην επικράτεια της Νίκαιας.6 Η νίκη του Θεοδώρου Λασκάρεως επί των στρατευμάτων του Δαβίδ στην Παφλαγονία το 1207 ματαίωσε τα σχέδια των Μεγάλων Κομνηνών, ενώ όταν αργότερα αποκαταστάθηκε η αυτοκρατορία στην Κωνσταντινούπολη (1261) από τον αυτοκράτορα της Νίκαιας Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν οριστικά τον τίτλο που έφεραν και παράλληλα τις βλέψεις τους στο θρόνο της Κωνσταντινούπολης.7

4. Εκκλησιαστική πολιτική

Ο Αλέξιος και ο Δαβίδ αποσκοπούσαν στη δημιουργία μιας αυτόνομης και αυτοκέφαλης τραπεζουντιακής Εκκλησίας. Στο πλαίσιο αυτών των επιδιώξεων αρνούνταν να αποδεχθούν τη δικαιοδοσία του Πατριάρχη της Νίκαιας Μανουήλ Α' και της Πατριαρχικής Συνόδου σε θέματα που αφορούσαν την Εκκλησία της Τραπεζούντας και ειδικότερα το διορισμό των αρνητικά διακείμενων προς το πρόσωπό τους επισκόπων Αμάστρεως, Βοσπόρου, Χερσώνος και Σουγδουφούλων· μάλιστα ο Δαβίδ διέταξε την καθαίρεση και αποπομπή τους. Η στάση και οι ενέργειές τους προκάλεσαν την αντίδραση ακόμα και των μελών του τραπεζουντιακού κλήρου στα οποία επιχείρησαν παράνομα, χωρίς την έγκριση του Πατριαρχείου της Νίκαιας, να δώσουν υψηλές θέσεις και δικαιοδοσίες. Η αναπόφευκτη ρήξη μεταξύ των Εκκλησιών, που έλαβε χώρα κατά τη διετία 1212-1214, άρθηκε εν μέρει το 1260-1261 από τους αυτοκράτορες της Νίκαιας Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο (1259-1282) και της Τραπεζούντας Μανουήλ Α', αφού τον Ιανουάριο του 1260 η αρχιεπισκοπή Τραπεζούντος αναγνώρισε την κυριαρχία του Πατριάρχη της Νίκαιας Νικηφόρου Β'.8

1. Η επανάσταση αυτή ξεκίνησε από την αριστοκρατία των φεουδαρχών, η οποία αύξησε τη δύναμή της και, υπό τη δυναστεία των Αγγέλων, κατάφερε να την επεκτείνει. Ένας εκπρόσωπος της οικογένειας, ο Ισαάκ Β', ανήλθε στο θρόνο, ενώ ο Ανδρόνικος Α' Κομνηνός βρήκε άσχημο τέλος από τον όχλο της Κωνσταντινούπολης και ο γιος του, ο Μανουήλ Κομνηνός, τυφλώθηκε. Βλ. Σαββίδης, Γ.Κ.Α., Βυζαντινά στασιαστικά κινήματα στα Δωδεκάνησα και στη Μικρά Ασία 1189-c.1240 μ.Χ. (Αθήνα 1987), σελ. 262.

2. Για το χρόνο διαφυγής τους στη Γεωργία έχουν εκφραστεί και διαφορετικές απόψεις. Ο Ο. Λαμψίδης υποστηρίζει ότι έφυγαν από την Κωνσταντινούπολη λίγο μετά την άλωση του Ιουλίου του 1203 από τους ιππότες της Δ' Σταυροφορίας, ενώ ίδρυσαν την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας στις αρχές του Απριλίου του επόμενου χρόνου. Βλ. Λαμψίδης, Ο., «Περί την ίδρυση του κράτους των Μεγάλων Κομνηνών», Αρχείον Πόντου 31 (1971-1972), σελ. 17. Αντίθετα ο M. Kursanskis υποστηρίζει ότι έφυγαν από την Κωνσταντινούπολη το 1201. Βλ. Kursanskis, M., “Autour des sources georgiennes de la fondation de l’empire de Trebizonde”, Αρχείον Πόντου 30 (1970-1971), σελ. 107-115.

3. Ο αποφασιστικός ρόλος της βασίλισσας της Γεωργίας Θαμάρ στην απόσπαση της Τραπεζούντας από την επικράτεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας οδήγησε ορισμένους ερευνητές στην υπόθεση ότι το νεοσυσταθέν κράτος ήταν υποτελές στο βασίλειο της Γεωργίας, τουλάχιστον κατά τα πρώτα βήματά του το 13ο αι. Βλ. Vasiliev, A., “The foundation of the Empire of Trebizond 1204-1222”, Speculum 11 (1936), σελ. 3-37, και Ostrogorsky, G., Ιστορία του Βυζαντινού κράτους 3 (Αθήνα 1997), σελ. 102, 305. Όσον αφορά την ειρηνική παράδοση της Τραπεζούντας στους Κομνηνούς από το δούκα Νικηφόρο Παλαιολόγο, τον οποίο είχε τοποθετήσει στη θέση του τοπάρχη το 1165 ο αυτοκράτορας Μανουήλ Α' Κομνηνός, βλ. Σαββίδης, Γ.Κ.Α., Βυζαντινά στασιαστικά κινήματα στα Δωδεκάνησα και στη Μικρά Ασία 1189-c.1240 μ.Χ. (Αθήνα 1987), σελ. 265.

4. Ο τοπικός διοικητής δουξ Νικηφόρος Παλαιολόγος, ο οποίος είχε τοποθετηθεί τοπάρχης Τραπεζούντας το 1165, δεν μπόρεσε να αντιτάξει αποτελεσματική άμυνα στα ισχυρότερα γεωργιανά στρατεύματα. Βλ. Σαββίδης, Γ.Κ.Α., Βυζαντινά στασιαστικά κινήματα στα Δωδεκάνησα και στη Μικρά Ασία 1189-c.1240 μ.Χ. (Αθήνα 1987), σελ. 264-265.

5. Την πληροφορία αυτή μας τη δίνει ο Ibn al-Athir, αλλά δεν την αναφέρει καμιά βυζαντινή ή δυτική πηγή. Βλ. Σαββίδης, Γ.Κ.Α., Βυζαντινά στασιαστικά κινήματα στα Δωδεκάνησα και στη Μικρά Ασία 1189-c.1240 μ.Χ. (Αθήνα 1987), σελ. 271.

6. Σύμφωνα με το Σαββίδη, οι υπό το φραγκικό ζυγό Κωνσταντινουπολίτες τοποθετούσαν το Δαβίδ στην ίδια μοίρα με το Θεόδωρο Λάσκαρι. Βλ. Σαββίδης, Γ.Κ.Α., Βυζαντινά στασιαστικά κινήματα στα Δωδεκάνησα και στη Μικρά Ασία 1189-c.1240 μ.Χ. (Αθήνα 1987), σελ. 265.

7. Το 1282, ύστερα από διαπραγματεύσεις των αυτοκρατόρων της Τραπεζούντας Ιωάννη Β' (1280-1297;) και του Βυζαντίου Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου (1259-1282), ο τίτλος του βασιλέως των Ρωμαίων απαλείφθηκε και αντικαταστάθηκε από αυτόν του «πιστού βασιλέως και αυτοκράτορος πάσης Ανατολής, Ιβήρων και Περατείας», ο οποίος περιέχει στοιχεία που συνδέουν τη δυναστεία των Μεγάλων Κομνηνών με τη γεωγραφία και την πολιτιστική και πολιτική παράδοση της περιοχής. Βλ. Ahrweiler-Γλύκατζη, Ε., «Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντος», ΙΕΕ Θ' (Αθήνα 1980), σελ. 326.

8. Σύμφωνα με τους όρους της συμφωνίας, ο μητροπολίτης Τραπεζούντος εκλέγεται και χειροτονείται στην Τραπεζούντα υπό την προϋπόθεση ότι συναινεί και ο απεσταλμένος αντιπρόσωπος του Πατριάρχη. Βλ. Λαμψίδης, Ο., «O ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών της Νίκαιας και των Μεγάλων Κομνηνών διά την κληρονομία της Βυζαντινής ιδέας», Αρχείον Πόντου 34 (1977-1978), σελ. 16.
     
 
 
 
 
 

Δελτίο λήμματος
 
press image to open photo library
 

>>>
 
 
 
 
 
 

copyright © 2008, ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Το έργου συγχρηματοδοτείται σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.