Λατρεία του Απόλλωνα στον Εύξεινο Πόντο

1. Προέλευση της λατρείας

Η λατρεία του Απόλλωνα στον Εύξεινο Πόντο ξεκινά με την εγκατάσταση των πρώτων Ελλήνων μεταναστών από τα ιωνικά παράλια της Μικράς Ασίας, γύρω στα μέσα του 7ου αι. π.Χ.1 Αν και δεν έχουν διασωθεί αρχαίοι χρησμοί του θεού που να αναφέρονται στην ίδρυση ελληνικών οικισμών στη Μαύρη θάλασσα (με εξαίρεση την Προποντίδα, σύμφωνα με μια ελληνιστική επιγραφή),2 πιστεύεται ότι τέτοιοι χρησμοί πρέπει να είχαν δοθεί από το μαντείο των Διδύμων3 με έδρα τη μητρόπολη της Ιωνίας, τη Μίλητο.4 Υπάρχει μια αρχαία γραπτή αναφορά που σχετίζεται με την ίδρυση της Σινώπης από τους Κώο και Κρητίνη,5 οι οποίοι φαίνεται πως είχαν εξορισθεί («γενόμενοι φυγάδες») από τη Μίλητο και στη συνέχεια ζήτησαν χρησμό από τον αντίζηλο του μαντείου των Διδύμων, το μαντείο των Δελφών.

Ο Απόλλωνας ήταν γιος του Δία και της Λητούς και δίδυμος αδελφός της Αρτέμιδος (εξού και η ονομασία Δίδυμα για το μαντείο της Μιλήτου). Αν και η προέλευση της λατρείας του θεού είναι αβέβαιη, πιθανοί τόποι εμφάνισής της θεωρούνται τα βορινά της Ελλάδας ή η Μικρά Ασία. Είναι σίγουρο ότι ο Απόλλωνας αρχικά δεν ήταν ελληνικός θεός,6και αυτό διαφαίνεται και από το γεγονός ότι στην Ιλιάδα του Ομήρου είναι εχθρός των Ελλήνων και σύμμαχος των Τρώων. Στην Ιλιάδα η προσωνυμία του θεού είναι Λύκειος και αυτό τον συνδέει με την περιοχή της Λυκίας. Η ασιατική του καταγωγή όμως είναι προς το παρόν αναπόδειχτη. Πώς και για ποιο λόγο ο συγκεκριμένος θεός συνδέθηκε με τις προφητείες στην αρχαία Ελλάδα είναι αδιευκρίνιστο, έτσι όμως τον περιγράφει η πρώιμη ελληνική παράδοση.7 Ειδικότερα για τον Εύξεινο Πόντο ο Απόλλωνας έχει λάβει και την προσωνυμία Υπερβόρειος, τίτλος που οφείλεται στον ομώνυμο λαό που κατοικούσε στην άκρη της οικουμένης (σύμφωνα με την αρχαία παράδοση), βόρεια του Ευξείνου, κοντά στα Ριπαία όρη (σημερινά Ουράλια;).8 Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, ο θεός επί 6 μήνες (κατ’ άλλους 9 ή 19) το χρόνο κατοικούσε στη χώρα των Υπερβορείων. Ο Ηρόδοτος μας αναφέρει ότι τις περισσότερες πληροφορίες για τους Υπερβορείους9 τις παρέχουν οι κάτοικοι της Δήλου, με τους οποίους είχαν επικοινωνία.10

2. Διάδοση της λατρείας

Η λατρεία του Απόλλωνα ήταν ευρέως διαδεδομένη σε ολόκληρη την επικράτεια του Εύξεινου Πόντου. Αυτό άλλωστε είναι αναμενόμενο, εάν λάβουμε υπόψη ότι οι περισσότερες παρευξείνιες ελληνικές εγκαταστάσεις ήταν κτίσματα Ιώνων (με ελάχιστες εξαιρέσεις Μεγαρέων), με πρωτοβουλία κυρίως της Μιλήτου, στην κυριότητα της οποίας ήταν το μαντείο των Διδύμων. Συνεπώς, όλοι οι άποικοι από τη μητρόπολη11 γνώριζαν και λάτρευαν το θεό Απόλλωνα και ως εκ τούτου ζητούσαν τη συγκατάθεση και την ευλογία του πριν από την αναχώρησή τους για το μεγάλο και δύσκολο ταξίδι χωρίς επιστροφή. Μια πόλη μάλιστα έφερε και το όνομα του θεού, η Απολλωνία Ποντική, η οποία φαίνεται πως είχε κτισθεί κατά το έτος 610 π.Χ. και τα λείψανά της βρίσκονται στη σύγχρονη Σωζόπολη της Βουλγαρίας.12

Στη μιλησιακή αποικία της Απολλωνίας, από την πρώτη κιόλας στιγμή της ίδρυσής της, φαίνεται πως είχε κτισθεί ένας ναός αφιερωμένος στο θεό Απόλλωνα.13 Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρονται σε αυτόν και συμπληρώνουν ότι στέγαζε ένα μεγάλο χάλκινο άγαλμα του Απόλλωνα, το οποίο φέρεται να είχε φιλοτεχνήσει ο Αθηναίος γλύπτης Κάλαμις. Το άγαλμα αυτό προκαλούσε μεγάλη εντύπωση στους επισκέπτες και μάλιστα ο Ρωμαίος στρατηγός Μάρκος Λούκουλλος το μετέφερε ως λάφυρο στη Ρώμη (το έτος 72/71 π.Χ.) και το τοποθέτησε στο Καπιτώλιο. Ο Ρωμαίος συγγραφέας Πλίνιος ο Πρεσβύτερος διασώζει ορισμένες λεπτομέρειες αναφορικά με το μέγεθος και την κατασκευή του αγάλματος.14 Είναι αδύνατο να προσδιορισθεί επακριβώς η θέση του αρχαίου ναού του Απόλλωνα στην Απολλωνία Ποντική. Στους επιστημονικούς κύκλους γίνεται μεγάλη συζήτηση και υπάρχει διαφωνία που οφείλεται στην παρουσία κυρίως επιγραφικών κειμένων από διάφορα σημεία τόσο της ίδιας της πόλης, όσο και εκτός αυτής.15

Μεγάλη σύγχυση στους επιστήμονες προκαλεί επίσης και το ποια ακριβώς από τις λατρείες του Απόλλωνα ήταν η πιο διαδεδομένη στην Απολλωνία. Έχει προ καιρού διατυπωθεί η άποψη ότι η λατρεία του θεού Απόλλωνα Ιατρού έπαιζε σπουδαίο ρόλο σε όλες τις παρευξείνιες ελληνικές αποικίες.16 Όμως για την περίπτωση της Απολλωνίας17 (καθώς και της γειτονικής Οδησσού)18 φαίνεται πως η λατρεία αυτή δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη.

Η πόλη που ήταν πιο κοντά στην Απολλωνία, ως προς τις στενές σχέσεις με τη μητρόπολη και το χαρακτήρα του πολιτισμού, ήταν η Ιστρία (ή Ίστρος). Χτίστηκε από Μιλήσιους αποίκους στα μέσα του 7ου αι. π.Χ.19 και τα λείψανά της έχουν αποκαλυφθεί στις εκβολές του ποταμού Ίστρου (σήμερα Δούναβη), από τον οποίο και έλαβε το όνομά της. Όπως μαρτυρούν και τα αρχαιολογικά στοιχεία, η πόλη αυτή (ή πιθανότατα ο παρακείμενος οικισμός της Οργάμης20) είναι η πρώτη ελληνική εγκατάσταση σε ολόκληρη την επικράτεια του Εύξεινου Πόντου. Και εδώ η λατρεία του Απόλλωνα κυριαρχούσε, τουλάχιστον κατά τους πρώτους αιώνες από την ίδρυση του οικισμού. Η λατρεία του Απόλλωνα Ιατρού είναι η πιο αποδεκτή 21 και υπάρχουν ορισμένα στοιχεία που την αποδεικνύουν στην Ιστρία.

Καταρχάς, έμμεση ένδειξη της λατρείας του Απόλλωνα Ιατρού είναι ένα επίγραμμα με το θεοφόρο όνομα Ιατρόδωρος,22 το οποίο χρονολογείται στο α΄ μισό του 6ου αι. π.Χ. Σύμφωνα με τις επιγραφικές μαρτυρίες που βρέθηκαν στον οικισμό της Ιστρίας και χρονολογούνται στον 4ο αι. π.Χ., ο επώνυμος ήρωας της πόλης ήταν και ιερέας του Απόλλωνα Ιατρού.23 Το γεγονός αυτό μαρτυρείται και από άλλα επιγραφικά μνημεία μεταγενέστερων χρόνων, εκκινώντας από τον 1ο αι. π.Χ.24 Από άλλες επιγραφικές πηγές (διατάγματα) πληροφορούμαστε ότι στον οικισμό υπήρχε και ένας ναός αφιερωμένος στο θεό Απόλλωνα Ιατρό, αλλά προς το παρόν δεν έχει ανακαλυφθεί από τους αρχαιολόγους.25 Η λατρεία του Απόλλωνα δεν έπαψε να είναι δημοφιλής και σε κατοπινούς χρόνους. Έτσι, κατά την Ελληνιστική εποχή, όταν η πόλη γνωρίζει μεγάλη ακμή και ανάπτυξη, ένας ναός ανεγείρεται πιθανότατα προς τιμήν πάλι του θεού Απόλλωνα.26 Αυτό φανερώνει ότι στην πόλη υπήρχαν δύο τουλάχιστον ναοί που ήταν αφιερωμένοι στη λατρεία του συγκεκριμένου θεού.27

Στις υπόλοιπες πόλεις της δυτικής ακτής του Εύξεινου Πόντου η λατρεία του Απόλλωνα ήταν εξίσου δημοφιλής, μολονότι τα στοιχεία που τη μαρτυρούν είναι φειδωλά. Στις μιλησιακές κτίσεις, όπως η Τόμις28 και η Οδησσός,29 η λατρεία του θεού ήταν θεσπισμένη από την ίδρυσή τους. Στις μεγαρικές εγκαταστάσεις, όπως η Μεσημβρία,30 η Κάλλατις,31 η Χαλκηδών και το Βυζάντιο,32 τα διαθέσιμα στοιχεία είναι επίσης λιγοστά. Ωστόσο, γίνεται αντιληπτό ότι και εδώ η λατρεία του Απόλλωνα κατείχε σημαντική θέση στη θρησκεία των πολιτών τους.

Στη βόρεια παραλία του Εύξεινου Πόντου η λατρεία του Απόλλωνα ήταν ευρύτατα διαδεδομένη, μια και Μιλήσιοι είχαν αρχίσει να χτίζουν τις εγκαταστάσεις τους ήδη από το β΄ μισό του 7ου αι. π.Χ. Οι κατεξοχήν μιλησιακές πόλεις ήταν η Ολβία, το Παντικάπαιον, η Θεοδοσία33 και οι Κήποι,34 στις περισσότερες εκ των οποίων η λατρεία του Απόλλωνα φαίνεται πως ήταν εξαρχής θεσπισμένη. Όμως και σε άλλες πόλεις του βόρειου Εύξεινου Πόντου λατρευόταν ο συγκεκριμένος θεός, όπως, για παράδειγμα, στην Ερμώνασσα (προφανώς αποικία των Μυτιληναίων), όπου, σύμφωνα με μια πλειάδα επιγραφικών μαρτυριών,35 φαίνεται πως ήταν καθιερωμένες οι λατρείες του Απόλλωνα Ιατρού και του Απόλλωνα Δελφινίου.36

Ειδικότερα για την πόλη της Ολβίας η λατρεία του Απόλλωνα συμπίπτει με την ίδρυση του οικισμού (γύρω στο 590-570 π.Χ.), οπότε δημιουργείται και το πρώτο τέμενος (το λεγόμενο Δυτικό),37 στο οποίο οι αρχαιολογικές ανασκαφές έχουν αποκαλύψει δύο ιερά, το ένα αφιερωμένο στον Απόλλωνα Ιατρό και το δεύτερο στη Μητέρα των θεών.38 Η ταύτιση του ναού αυτού με τη λατρεία του Απόλλωνα έγινε χάρη στην ανακάλυψη μιας επιγραφής (graffito) στη στέγη του, όπου αναγράφεται ΙΗΤΡΟΟΝ.39 Με την πάροδο περίπου 50 ετών από την ίδρυση της Ολβίας, κάπου στο γ΄ τέταρτο του 6ου αι. π.Χ., ένα νέο τέμενος (το λεγόμενο Ανατολικό) κάνει την εμφάνισή του δίπλα ακριβώς στο προγενέστερο, αυτή τη φορά αφιερωμένο στον Απόλλωνα Δελφίνιο.40

Στην πρωτεύουσα του βασιλείου του Κιμμερίου Βοσπόρου, το Παντικάπαιον (το οποίο σύμφωνα με τα πρόσφατα αρχαιολογικά ευρήματα φαίνεται να ιδρύθηκε την ίδια χρονική στιγμή με την Ολβία), την τέταρτη περίοδο οικοδόμησης του οικισμού (γύρω στα μέσα του 5ου αι. π.Χ.), χτίστηκε ένας περικαλλής περίπτερος ναός ιωνικού ρυθμού στην ακρόπολη. Ήταν αφιερωμένος στο θεό Απόλλωνα Ιατρό και έπαιζε το ρόλο του εγγυητή της συμμαχίας (ίσως αμφικτιονίας) μεταξύ των ιωνικών πόλεων του Κιμμερίου Βοσπόρου που είχαν συνασπισθεί υπό την αιγίδα της δυναστείας των Αρχαιανακτιδών του Παντικαπαίου το έτος 480 π.Χ.41 απαρτίζοντας το βασίλειο του Κιμμερίου Βοσπόρου.

Ένα νόμισμα με την επιγραφή ΑΠΟΛ φαίνεται πως κόβεται την ίδια εποχή, επιβεβαιώνοντας την ίδρυση της συμμαχίας των πόλεων του Βοσπόρου.42 Δυστυχώς για τις υπόλοιπες πόλεις στα ανατολικά και νότια του Εύξεινου Πόντου δεν υπάρχουν επαρκείς πληροφορίες για τη λατρεία του Απόλλωνα, αν και τουλάχιστον για τη Φάσιδα και τη Σινώπη, άλλες δύο μιλησιακές κτίσεις, θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε ότι πιθανόν να βρεθούν από τους αρχαιολόγους λείψανα ναών του ίδιου θεού.



1. Για τον αρχαίο ελληνικό αποικισμό στον Εύξεινο Πόντο βλ. Petropoulos, E.K., Hellenic Colonization in Euxeinos Pontos. Penetration, Early Establishment, and the Problem of the “Emporion” Revisited (Oxford 2005).

2. Greaves, A.M., Miletus: A History (London – New York 2002), σελ. 127-128, με παραπομπές σε σχετική βιβλιογραφία.

3. Русяева, А.С., “Милет-Дидимы-Борисфен-Ольвия. Проблемы колонизации Нижнего Побужья”, Journal of Ancient History (Вестник древней истории) (1986), σελ. 26 κ.ε.· Виноградов, Ю.Г., Политическая история Ольвийского полиса. VII-I вв. до н.э. Историко-эпиграфическое исследование (Москва 1989), σελ. 78 κ.ε.· Русяева А.С., “К вопросу об основании ионийцами Ольвии”, Journal of Ancient History (Вестник древней истории) (1998), σελ. 168-169.

4. Περισσότερες λεπτομέρειες για το μαντείο των Διδύμων στη Μίλητο βλ. Greaves, A.M., Miletus: A History (London – New York 2002), σελ. 109-129.

5. Περίπλους Πόντου Ευξείνου 986-997.

6. Lazova, T., “The Hyperborean Apollo. Palaeobalkan Realia in the Ancient Cultural Tradition”, στο Lazarov, M. – Angelova, C. (επιμ.), Thracia Pontica V. Les ports dans la vie de la Thrace ancienne, 7-12 Octobre 1991 (Varna 1994), σελ. 195.

7. Howatson, M.C., The Oxford Companion to Classical Literature, Φόρη, Β.Δ. (μτφρ.) (Thessaloniki 1996), σελ. 92.

8. Ηρ. 4.33.

9. Στη βιβλιογραφία έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ο ελληνικός μύθος περί Υπερβορείων αποτελεί ανάμνηση του πιο παλιού μύθου περί του κόσμου, ο οποίος είχε δημιουργηθεί σε ινδοϊρανικό περιβάλλον, βλ. σχετικά Селиванова, Л.Л., “Индо-иранские мотивы Дельфийской легенды об Аполлоне Гиперборейском”, Journal of Historical, Philological and Cultural Studies (1998), σελ. 101-110.

10. Ηρ. 4.33-36. Για περισσότερες πληροφορίες επ’ αυτού βλ. Lazova, T., “The Hyperborean Apollo. Palaeobalkan Realia in the Ancient Cultural Tradition”, στο Lazarov, M. – Angelova, C. (επιμ.), Thracia Pontica V. Les ports dans la vie de la Thrace ancienne, 7-12 Octobre 1991 (Varna 1994), σελ. 195-208.

11. Greaves, A.M., Miletus: A History (London – New York 2002), σελ. 123, 127.

12. Nedev, D. – Panayotova, K., “Apollonia Pontica (end of the 7th-1st centuries BC)”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 1 (Thessaloniki 2003), σελ. 95-155.

13. Nedev, D. – Panayotova, K., “Apollonia Pontica (end of the 7th-1st centuries BC)”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 1 (Thessaloniki 2003), σελ. 97.

14. Plin., H.N. 34.7, 39.

15. Για περισσότερες πληροφορίες και σχόλια βλ. Nedev, D. – Panayotova, K., “Apollonia Pontica (end of the 7th-1st centuries BC)”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 1 (Thessaloniki 2003), σελ. 97. Επίσης βλ. Gotcheva, Z., “La Thrace Pontique et la mythologie Grecque”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 2 (Oxford 2007), σελ. 54-62.

16. Rusyaeva, A.S., “The Cult of Apollo Ietros on the Northwestern Black Sea Coast”, στο The Pontic Gods (Bibliotheca Pontica) (Varna 1998), σελ. 17.

17. Gotcheva, Z., “La Thrace Pontique et la mythologie Grecque”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 2 (Oxford 2007), σελ. 55.

18. Mintchev, A., “Odessos (6th century BC to early 1st century AD)”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 1 (Thessaloniki 2003), σελ. 254.

19. Περισσότερα στοιχεία για την ίδρυση της πόλης αυτής βλ. Avram, A., “Histria”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 1 (Thessaloniki 2003), σελ. 284-287.

20. Manuçu-Adameşteanu, M., “Orgame”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 1 (Thessaloniki 2003), σελ. 345-348.

21. Gotcheva, Z., “La Thrace Pontique et la mythologie Grecque”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 2 (Oxford 2007), σελ. 57-58.

22. Avram, A., “Histria”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 1 (Thessaloniki 2003), σελ. 300.

23. Avram, A., “Histria”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 1 (Thessaloniki 2003), σελ. 298 με παραπομπές σε σχετική βιβλιογραφία. Επίσης βλ. Gotcheva, Z., “La Thrace Pontique et la mythologie Grecque”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 2 (Oxford 2007), σελ. 58.

24. Avram, A., “Histria”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 1 (Thessaloniki 2003), σελ. 298.

25. Avram, A., “Histria”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 1 (Thessaloniki 2003), σελ. 300.

26. Gotcheva, Z., “La Thrace Pontique et la mythologie Grecque”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 2 (Oxford 2007), σελ. 58.

27. Avram, A., “Histria”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 1 (Thessaloniki 2003), σελ. 300.

28. Buzoianu, L. – Barbulescu, M., “Tomis”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 2 (Oxford 2007), σελ. 312-313.

29. Mintchev, A., “Odessos (6th century BC to early 1st century AD)”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 1 (Thessaloniki 2003), σελ. 243, 254.

30. Preshlenov, H., “Mesambria”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 1 (Thessaloniki 2003), σελ. 162.

31. Avram, A., “Kallatis”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 2 (Oxford 2007), σελ. 253.

32. Gotcheva, Z., “La Thrace Pontique et la mythologie Grecque”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 2 (Oxford 2007), σελ. 58-62.

33. Katyushin,Ye.A., “Theodosia”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 1 (Thessaloniki 2003), σελ. 645-695.

34. Kuznetsov, V.D., “Kepoi-Phanagoria-Taganrog”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 2 (Thessaloniki 2003), σελ. 895-897.

35. Corpus Inscriptionum Regni Bosporani (Moscow – Leningrad 1965), επιγραφές 1.037-1.039, 1.044 κ.ά.

36. Finogenova, S.I., “Hermonassa”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 1  (Oxford 2007), σελ. 1.021.

37. Εκτενής περιγραφή και αναπαράσταση του ναού του θεού Απόλλωνα Ιατρού υπάρχει στο Крыжитский, С.Д., “Храм Аполлона Врача на Западном Теменосе Ольвии (Опыт реконструкции)”, Journal of Ancient History (Вестник древней истории) (1998), σελ. 170-190.

38. Русяева, А.С., “Милет-Дидимы-Борисфен-Ольвия. Проблемы колонизации Нижнего Побужья”, Journal of Ancient History (Вестник древней истории) (1986), σελ. 24-28.

39. Русяева, А.С., “Милет-Дидимы-Борисфен-Ольвия. Проблемы колонизации Нижнего Побужья”, Journal of Ancient History (Вестник древней истории) (1986), σελ. 28.

40. Hansen, M.H. – Heine-Nielsen, T. (επιμ.), An Inventory of Archaic Classical Poleis. An Investigation Conducted by The Copenhagen Polis Centre for the Danish National Research Foundation (Oxford 2004), σελ. 939-940.

41. Tolstikov, V.P., “Panticapaeum: The Capital City of the Kingdom of Cimmerian Bosporos in the Light of New Archaeological Studies”, στο Grammenos, D.V. – Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 1 (Thessaloniki 2003), σελ. 723-724.

42. Григорьев Д.В., “К вопросу о военно-политической ситуации на Боспоре в конце VI – первой половине V в. до н.э.”, Journal of Historical, Philological and Cultural Studies (1998), σελ. 39.