1. Γέννηση – νεανικά χρόνια

Ο Νικόλαος Κουμπάρος ή Σκουφάς γεννήθηκε το 1779 στο Κομπότι της Άρτας, από οικογένεια μεσαίας οικονομικής επιφάνειας. Τα πρώτα γράμματα ο Νικόλαος τα διδάχθηκε από τον ασκητή Θεοχάρη Ντούια, στην Άρτα, στην ερειπωμένη εκκλησία της Κασσοπετριάς.¹ Στη συνέχεια μαθήτευσε δίπλα στο Δενδραμή (ή Βεντραμή) Μεσολογγίτη.²

Μετά την ενηλικίωσή του ο Νικόλαος μεταβαίνει στην Άρτα, όπου ασχολήθηκε με τη ραφή σκούφων, και για το λόγο αυτό πήρε το προσωνύμιο Σκουφάς, ενώ παράλληλα διατηρούσε ένα μικρό εμπορικό κατάστημα. Το 1813 μεταναστεύει στη Ρωσία, σε αναζήτηση καλύτερης τύχης. Εγκαταστάθηκε στην Οδησσό και ασχολήθηκε με το εμπόριο, στη νεοσύστατη αυτή πόλη-λιμάνι της Μαύρης Θάλασσας.

2. Η ίδρυση της Εταιρείας και η δράση του Σκουφά ως φιλικού

Στην Οδησσό ο Νικόλαος Σκουφάς συνδέθηκε με άλλους ομογενείς εμπόρους, μεταξύ των οποίων και τους μελλοντικούς συνιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας Αθανάσιο Τσακάλωφ και Εμμανουήλ Ξάνθο, καθώς και με τον Κωνσταντίνο Ράδο. Ο Κωνσταντίνος Ράδος, που αργότερα θα λάβει ενεργό μέρος στην Επανάσταση, είχε σπουδάσει στην Πίζα της Ιταλίας, όπου συνδέθηκε με το κίνημα των Καρμπονάρων. Εξαιτίας της φιλικής σχέσης με τον Ράδο μυήθηκε ενδεχομένως ο Σκουφάς στο πνεύμα των μυστικών εταιρειών.

Σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του Εμμανουήλ Ξάνθου, «εν μία των φιλικών τους συναστροφών, κατά το 1814, οι τρείς ούτοι φίλοι συνομιλούντες περί της αθλίας καταστάσεως και τυραννίας εις ην οι ομογενείς υπέκειντο», αποφάσισαν να συστήσουν Εταιρεία «σκοπόν έχουσαν την απελευθέρωσιν της Πατρίδος».³

Προσωπικές και επαγγελματικές υποθέσεις θα αναγκάσουν το Σκουφά και τον Τσακάλωφ να μεταβούν στη Μόσχα το φθινόπωρο του 1814, όπου θα τελειοποιήσουν τον Κανονισμό της Εταιρείας, ενώ ο ίδιος θα αναχωρήσει λίγο αργότερα για την Κωνσταντινούπολη (Δεκέμβριος 1814). Η μετάβαση του Σκουφά στη Μόσχα σχετίζεται με τη χρεοκοπία των επιχειρήσεών του.

Η χρεοκοπία αυτή αποτελεί πλήγμα για το Σκουφά, αλλά και για τη νεοσύστατη εταιρεία, καθώς πιθανότατα προκάλεσε δυσμενέστατη εντύπωση στους κύκλους των Ελλήνων εμπόρων της Ρωσίας, από τους οποίους φιλοδοξούσε να στρατολογήσει μέλη. Παρά τις οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε ο Νικόλαος Σκουφάς, πέτυχε να κατηχήσει το Γεώργιο Σέκερη, ο οποίος είχε έλθει στη Μόσχα για να συναντήσει τον αδελφό του, έμπορο Αθανάσιο Σέκερη, καθώς και το μεγαλέμπορο Αντώνιο Κομιζόπουλο από τη Φιλιππούπολη, που ήταν γνωστός στη Ρωσία ως Αντώνιος Παύλοβιτς, τον οποίο έκανε μέλος της Αρχής με τα στοιχεία Α.Ε. Με τη μύηση του Γεωργίου Σέκερη (13 Δεκεμβρίου 1814), που κατά πάσα πιθανότητα αποτελεί το πρώτο προσήλυτο μέλος, ο Σκουφάς ήθελε να μεταδώσει το μήνυμα της Εταιρείας σε σημαντικούς Έλληνες της Διασποράς. Επίσης μύησε το Νικόλαο Ουζουνίδη, έμπορο της Οδησσού, καταγόμενο από τη Θεσσαλονίκη (7 Σεπτεμβρίου 1815).

Ο Άνθιμος Γαζής, σημαντική προσωπικότητα του παροικιακού ελληνισμού, είχε αναπτύξει πλούσια πνευματική δράση στους κόλπους της ανθηρής ελληνικής παροικίας της Βιέννης, ως μέλος της Φιλομούσου Εταιρείας και ως εκδότης του φιλολογικού περιοδικού «Λόγιος Ερμής».⁴ Παρά τους αρχικούς δισταγμούς του ο Άνθιμος Γαζής δέχθηκε να μυηθεί στην Εταιρεία τον Ιούνιο του 1816 και στη συνέχεια έγινε μέλος της Ανώτατης Αρχής με στοιχεία Α.Ζ. Ωστόσο αρνήθηκε να αναλάβει την αρχηγία της.

Από τις αρχές του 1816 ο Σκουφάς βρίσκεται στη Οδησσό και κατοικεί στο σπίτι του Αθανασίου Σέκερη, στον οποίο εργαζόταν ως εμποροϋπάλληλος και ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος.⁵ Την ίδια εποχή με τον Άνθιμο Γαζή μυήθηκε στην Εταιρεία και ο Νικόλαος Γαλάτης, γόνος αριστοκρατικής οικογένειας από την Ιθάκη και μια από τις πλέον αμφιλεγόμενες προσωπικότητες που μυήθηκαν στη Φιλική Εταιρεία. Η μύηση του Νικολάου Γαλάτη στην Εταιρεία αποτέλεσε προσωπική επιλογή του Σκουφά, ο οποίος στο πρόσωπο του νεαρού Ιθακήσιου αναγνώρισε την ιδανική ευκαιρία προσέγγισης του Ιωάννη Καποδίστρια, καθώς ο ίδιος διατεινόταν ότι ήταν ανιψιός του τελευταίου. Ο Γαλάτης έγινε μέλος της Αρχής με τα αρχικά Α.Δ., τα οποία χρησιμοποιούσε ο Ξάνθος. Εφοδιασμένος με γράμματα, μετέβη στη Μόσχα, προκειμένου να συναντήσει τον Καποδίστρια. Στη συνέχεια κατευθύνθηκε προς την Πετρούπολη, όπου συνάντησε τον Ιωάννη Καποδίστρια και του μετέφερε πρόταση του Σκουφά και των άλλων μελών της Αρχής να αναλάβει την αρχηγία της Φιλικής Εταιρείας.

Όπως αναφέρει ο Καποδίστριας στην Αυτοβιογραφία του, ταράχθηκε τόσο απ’ όσα άκουσε από το Γαλάτη, που τον έδιωξε αμέσως και έσπευσε να αναφέρει τα σχετικά στον Αυτοκράτορα. Αργότερα ο Γαλάτης θα συλληφθεί από τη ρωσική αστυνομία και θα κλειστεί στη φυλακή. Με τη μεσολάβηση όμως του Καποδίστρια αποφυλακίζεται και αποστέλλεται με συνοδεία στις ηγεμονίες, το 1816, υπό την επίβλεψη του Ρώσου προξένου Αλεξάνδρου Πίνη.⁶ Στο Ιάσιο ο Γαλάτης, με το ψευδώνυμο Κωνσταντίνος Αλεξιανός⁷ θα αναπτύξει πλούσια δράση υπέρ της Εταιρείας, με την υποστήριξη του Γεωργίου Λεβέντη, που ήταν γραμματέας στο ρωσικό προξενείο.⁸

Η δράση του Νικόλαου Γαλάτη στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και η προσπάθεια προσέγγισης του Καποδίστρια από μέρους του, σε συνδυασμό με τη δολοφονία του Σέρβου ηγέτη Καραγεώργη Πέτροβιτς, οδήγησαν το Νικόλαο Σκουφά στην απόφαση να μεταφέρει την έδρα της Εταιρείας στη Μάνη. Η απόφαση αυτή του Σκουφά συνδυάζεται και με το γεγονός της μύησης στην Εταιρεία των τριών οπλαρχηγών από την Πελοπόνησσο Αναγνώστη Παπαγεωργίου ή Αναγνωσταρά, Ηλία Χρυσοσπάθη και Παναγιώτη Δημητρόπουλου (ή Δημητρακόπουλου). Αναμένοντας την επιστροφή των οπλαρχηγών από τη Μόσχα, σκόπευε να κατέλθει μαζί τους στην Κωνσταντινούπολη και από εκεί στην Πελοπόννησο για την προετοιμασία της Επανάστασης. Ο φόβος όμως ότι ενδεχομένως είχε εμπλακεί το όνομά του στις ανακρίσεις της ρωσικής αστυνομίας τον ανάγκασε να επισπεύσει την αναχώρησή του για την Κωνσταντινούπολη, συνοδευόμενος από τους Παναγιώτη Αναγνωστόπουλο και Χριστόδουλο Λουριώτη, ενώ στην Οδησσό παρέμεινε ο Αθανάσιος Σέκερης, ο οποίος την εποχή εκείνη έγινε μέλος της αρχής με τα αρχικά Α.Η.

3. Μεταφορά της έδρας της Εταιρείας στην Κωνσταντινούπολη

Οι τρεις άνδρες έφθασαν στην Κωνσταντινούπολη στα τέλη Μαρτίου του 1818 και στην αρχή κατοικούσαν στο πλοίο που τους μετέφερε. Το Μεγάλο Σάββατο ο Σκουφάς συνάντησε στην εκκλησία του Αρναούτκιοϊ τον Εμμανουήλ Ξάνθο, στο σπίτι του οποίου φιλοξενήθηκε το επόμενο διάστημα.⁹Από την εποχή εκείνη η Κωνσταντινούπολη γίνεται το κέντρο δράσης της Εταιρείας.¹⁰

Ο Σκουφάς είχε καταρτίσει κατάλογο Δώδεκα Αποστόλων, τους οποίους προόριζε για να δράσουν στην περιοχή τόσου του ελλαδικού χώρου, όσο και των Βαλκανίων. Συγκεκριμένα προόριζε το Γεωργάκη Ολύμπιο για τη Σερβία, το Δημήτρη Βατικιώτη για τη Βουλγαρία, τον Κ. Πεντεδέκα για τη Μολδαβία, το Λουριώτη για την Ιταλία, το Δ. Ύπατρο για την Αίγυπτο και το Γαβριήλ Κατακάζη για τη Ρωσία. Επίσης είχε αποφασίσει να αποστείλει τον Ασημάκη Κροκίδα στην Αυλή του Αλή Πασά, για να κατηχήσει τους ετοιμοπόλεμους άνδρες –αρματολούς της φρουράς του.

4. Ο θάνατος του Σκουφά

Όμως ο θάνατος ήλθε νωρίς για το Νικόλαο Σκουφά. Μετά από καρδιακό νόσημα που τον ταλαιπώρησε για μήνες και παρά τις φροντίδες των γιατρών Μόσχου και Ισαυρίδη,¹¹ άφησε την τελευταία του πνοή στις 31 Ιουλίου 1818 και ετάφη στην εκκλησία του Αρναούτκιοϊ. Η περιγραφή της ιδιοσυγκρασίας του από το Φιλήμονα είναι χαρακτηριστική για τον άνθρωπο που υπήρξε η ψυχή της Φιλικής Εταιρείας: «Ήταν άνθρωπος αυστηράς ηθικής, με ευαίσθητον και αγαθήν καρδίαν, φιλάνθρωπος, ενεργητικός και με μέγαν πατριωτισμόν».¹² Ο Σκουφάς είναι ο μόνος από τα μέλη της ιδρυτικής ομάδας της Φιλικής Εταιρείας που πέθανε πριν από την κήρυξη της Επανάστασης.