Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Εύξεινος Πόντος

1. Γέννηση – Οικογένεια

Ο Ηπειρώτης λόγιος και δάσκαλος Γεώργιος Γεννάδιος γεννήθηκε το 1786 στη Σηλυβρία της Θράκης. Εκεί είχαν καταφύγει οι γονείς του, ο ιερέας Αναστάσιος και η σύζυγός του Σωσάννα, εξαιτίας των πιέσεων που ασκούσαν οι Οθωμανοί κρατούντες των Δολιανών της Ηπείρου στους χριστιανούς της περιοχής. Μετά τη γέννηση του γιου της και το θάνατο του συζύγου της, η Σωσάννα επέστρεψε στην Ήπειρο, όπου ο Γεννάδιος έμαθε τα πρώτα του γράμματα.¹

2. Εκπαίδευση – Ανατροφή

Το 1797, σε ηλικία έντεκα ετών, ο Γεννάδιος στάλθηκε σε θείο του ηγούμενο σε μοναστήρι του Βουκουρεστίου και μαθήτευσε κοντά στο διάσημο δάσκαλο και λόγιο Λάμπρο Φωτιάδη (1752-1805). Το 1804 ξεκίνησε τις σπουδές του στη φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας κοντά στον Ερνέστο Ουέβερο (Wilhelm Ernst Weber) και, όταν τις ολοκλήρωσε το 1814, επέστρεψε στο Βουκουρέστι.²

3. Δράση

Το 1815 ο Νεόφυτος Δούκας (1760-1845), σχολάρχης στην Αυθεντική Σχολή του Βουκουρεστίου, προσκάλεσε το Γεννάδιο βοηθό του. Εκεί γνωρίστηκε και ανέπτυξε βαθιά φιλία με το Χριστόδουλο Κλωνάρη και τον Ιωάννη Μακρύ. Μαζί με τον τελευταίο, το 1817, αναχώρησε για την Οδησσό, ύστερα από πρόσκληση της εκεί ελληνικής κοινότητας και του Ιωάννη Καποδίστρια για την οργάνωση της ελληνεμπορικής σχολής.³

Τα τρία χρόνια που παρέμεινε στην Οδησσό, εργάστηκε σκληρά «τόσο διά την ευταξίαν των μαθητιών των, όσο και διά την εισαγωγήν της στοιχειώδους και συστηματικής παιδείας».⁴ Μετέφρασε από τα ιταλικά το έργο του Φραγκίσκου Σοαβίου (Francesco Soave) Περί Χρεών του Ανθρώπου και συνεργάστηκε με το Γεώργιο Λασσάνη για τη συγγραφή της εξάτομης Στοιχειώδους Εγκυκλοπαίδειας των Παιδικών Μαθημάτων, η οποία χρησιμοποιήθηκε στη δεύτερη και τρίτη τάξη της σχολής.⁵

Το 1820 ο Γεννάδιος επέστρεψε στο Βουκουρέστι, όταν ο ηγεμόνας Αλέξανδρος Σούτσος τον κάλεσε μαζί με τον Κωνσταντίνο Βαρδαλάχο και το Γεώργιο Κλεόβουλο, για να προσφέρει τις γνώσεις και την εμπειρία του στην αναδιοργάνωση της Σχολής του Βουκουρεστίου. Ο Γεννάδιος πρέπει ήδη να είχε μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία και ως εκ τούτου επιδόθηκε με πολύ ζήλο όχι μόνο στη μόρφωση της ελληνικής νεολαίας αλλά και στην καλλιέργεια πατριωτικών αισθημάτων. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του μαθητή του Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή (1809-1892) ότι: «…και μας ωμίλησε περί της τύχης της Ελλάδος, ήτις ην άλλοτε η μήτηρ της δόξης και της ελευθερίας, επ’ εσχάτων δε κατέκειτο δούλη περιφρονουμένη, και ηυχήθη, μέχρις ου δάκρυα ανέβλησαν εις τους οφθαλμούς του…».⁶

Πολλοί μαθητές του επηρεασμένοι από τις απόψεις του στελέχωσαν λίγο αργότερα τον Ιερό Λόχο. Ο ίδιος ο Γεννάδιος δεν έλαβε μέρος στη μάχη στο Δραγατσάνι, καθώς εκείνο το διάστημα βρισκόταν στην Τρανσυλβανία. Μετά την ήττα των Ιερολοχιτών, κατέφυγε αρχικά στην Οδησσό και στη συνέχεια στη Δρέσδη, όπου και εργάστηκε ως οικοδιδάσκαλος έως το 1824.

Η δράση του, όταν επέστρεψε στην Ελλάδα, υπήρξε πολυσχιδής. Κεντρικός άξονας παρέμενε πάντα η ανάπτυξη της ελληνικής παιδείας και εκπαίδευσης. Παρά ταύτα, ακολουθώντας τον επιστήθιο φίλο του γάλλο φιλέλληνα και στρατιωτικό Φαβιέρο (Charles Fabvier), συμμετείχε στην ατυχή εκστρατεία στην Κάρυστο το 1826. Σημαντικότερη πάντως έχει κριθεί η συμβολή του στα γεγονότα του Ναυπλίου (Ιούνιος 1826), όταν με την παρέμβασή του αποσοβήθηκε ο κίνδυνος αναρχίας και ανυπακοής προς τις Αρχές από απλήρωτους Σουλιώτες και Ρουμελιώτες, δυσαρεστημένους στρατιώτες και καταπτοημένους αμάχους, στων οποίων τις ανάγκες αδυνατούσε να ανταποκριθεί το δημόσιο ταμείο. Την κατάσταση αποφόρτισε η ομιλία του Γενναδίου στην κεντρική πλατεία του Ναυπλίου, όπου παρότρυνε το συγκεντρωμένο πλήθος να βοηθήσει από το υστέρημά του και έδωσε πρώτος το παράδειγμα.⁷ Συμμετείχε δε ως εκπρόσωπος των Ηπειρωτών στη συνέλευση της Τροιζήνας. Η στενή του σχέση με την ιδιαίτερη πατρίδα του τον οδήγησε το 1854, την περίοδο δηλαδή του Κριμαϊκού πολέμου, να συμμετάσχει στο βραχύβιο επαναστατικό κίνημα των Ηπειρωτών ως πρόεδρος της επαναστατικής επιτροπής τους.

Όσον αφορά τον τομέα της εκπαίδευσης, ήδη από το 1824 το βουλευτικό τον διόρισε δάσκαλο στο υπό σύσταση κεντρικό σχολείο του Άργους,⁸ προσπάθεια που δεν ευοδώθηκε. Ωστόσο, λίγα χρόνια αργότερα ο κυβερνήτης της Ελλάδας Ιωάννης Καποδίστριας επιστράτευσε το Γεννάδιο αναθέτοντάς του (μαζί με το Γρηγόριο Κωνσταντά⁹ και τον Ιωάννη Βένθυλο) τη σύνταξη γραμματικής και ανθολογίας των εγκύκλιων μαθημάτων της ελληνικής γλώσσας, όπως και τη διδασκαλία και οργάνωση της Κεντρικής Σχολής της Αίγινας (1829) και του Ορφανοτροφείου. Ο Γεννάδιος ανέλαβε τη διδασκαλία στην Κεντρική Σχολή, αλλά φρόντισε παράλληλα και για την ίδρυση Δημόσιας Βιβλιοθήκης συγκεντρώνοντας βιβλία και έντυπο υλικό, έθεσε δε τις βάσεις και του Νομισματικού Μουσείου. Και τα δύο ιδρύματα μεταφέρθηκαν στην Αθήνα (1835) μαζί με την Κεντρική Σχολή, η οποία μετονομάσθηκε σε Γυμνάσιον, με διευθυντή το Γεννάδιο.

Αν και το ενδιαφέρον του ήταν εστιασμένο στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, δίδαξε και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών γενική ιστορία. Σύντομα ωστόσο παραιτήθηκε προκειμένου να αναλάβει και να οργανώσει τη Ριζάρειο Σχολή. Υπήρξε από τους ενθερμότερους ιδρυτές της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και εργάστηκε ως διδάσκαλος στην Αρσάκειο. Ήταν επίσης και από τους θεμελιωτές και για ένα διάστημα αντιπρόεδρος της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας.¹⁰ Τέλος, ο Γεννάδιος συνέβαλε ουσιαστικά και στην ολοκλήρωση της ανοικοδόμησης του ναού της Ζωοδόχου Πηγής στην Αθήνα.

4. Ιδεολογία

Η ιδεολογική ωρίμανση του Γενναδίου συνέπεσε με την ώριμη φάση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, για βασικές αρχές του οποίου αγωνίστηκε. Στόχος του ήταν «…να πλάσωμεν άλλην γενεάν ελευθέρων Ελλήνων πολιτών» και τα «φώτα της πεφωτισμένης Ευρώπης» να μεταλαμπαδευτούν διά της παιδείας «εις την πρόπαλαι εστία του ανθρωπίνου γένους, και των τεχνών και των επιστημών [την Ελλάδα]».¹¹ Ο Κ. Θ. Δημαράς τον χαρακτήρισε φανατικό πολέμιο των Φαναριωτών ¹² και φιλελεύθερο εκπαιδευτή,¹³ γεγονός που επιβεβαιώνεται από τη συνολική στάση του αλλά και τις προτάσεις του για την οργάνωση της ελληνικής εκπαίδευσης.

5. Γνωριμίες

Ο Γεννάδιος συνεργάστηκε με τους Γερμανούς λόγιους φιλέλληνες Ειρηναίο Θείρσιο (Friedrich W. Thiersch 1784-1860)¹⁴ και Θεόδωρο Κιντ (Karl Theodor Kind 1799-1868). Η θέση που κατείχε στη Ριζάρειο Σχολή τον έφερε επίσης σε επαφή με σημαντικές προσωπικότητες του εκκλησιαστικού χώρου, όπως με το Θαβωρίου Ιερόθεο και τον Ουγγροβλαχίας Νεόφυτο. Προσωπικά συνδεόταν επίσης με το Θεόδωρο Κολοκοτρώνη (1770-1843), τον Ιωάννη Γκούρα (1771-1826), τον Αλέξανδρο Σούτσο (1803-1868), το Νεόφυτο Δούκα, το Γρηγόριο Κωνσταντά κ.ά., ενώ μαθητές του αναδείχτηκαν σε σημαντικές προσωπικότητες της ελληνικής διανόησης, με χαρακτηριστικότερη περίπτωση τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο (1815-1891)¹⁵ και τον Αλέξανδρο Ρ. Ραγκαβή.

6. Οικογένεια

Ο Γεννάδιος παντρεύτηκε την Άρτεμη Μπενιζέλου,¹⁶ κόρη του Προκοπίου Μπενιζέλου της μεγάλης αθηναϊκής οικογένειας των Μπενιζέλων, και απέκτησε μαζί της 8 παιδιά (4 γιους και 4 κόρες), τα περισσότερα από τα οποία διακρίθηκαν στην πολιτική, στις τέχνες και στα γράμματα. Ο Αναστάσιος υπήρξε πολιτικός και καθηγητής φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Ιωάννης συλλέκτης και διπλωμάτης, ο Παναγιώτης γεωπόνος, η Κλεονίκη ζωγράφος.

7. Έργα

Όπως προαναφέρθηκε, μαζί με το Γ. Λασσάνη εξέδωσε τη Στοιχειώδη Εγκυκλοπαίδεια των Παιδικών Μαθημάτων (1817). Το 1832 με βάση τη γραμματική του Ειρηναίου Θείρσιου συνέταξε τη δική του Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, η οποία το 1838 χρησιμοποιήθηκε επίσημα ως σχολικό εγχειρίδιο. Συνέγραψε και το Κατήχησις ή Ορθόδοξος Διδασκαλία της Ανατολικής Εκκλησίας (1835) και το Σύνοψις της Ιεράς Ιστορίας εκ των Βιβλίων της Παλαιάς και της Νέας Διαθήκης. Μετέφρασε από τα γερμανικά το Σύνοψις της Γενικής Ιστορίας (1839), την Ελληνική Γραμματεία ή Γραμματολογία (1849), ενώ στο αρχείο του συγκαταλέγονται και άλλα ημιτελώς μεταφρασμένα έργα του που αναφέρονται κυρίως σε παιδιά.¹⁷

1. Μερικά από τα σημαντικότερα βιογραφικά σημειώματα για το Γεώργιο Γεννάδιο εντοπίζονται στα ακόλουθα έργα: Γούδας, Α., Βίοι παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών 2 (Αθήνα 1874), σελ. 311-338, και Σφώκος, Κ., «Γεώργιος Γεννάδιος», Εθνικόν Ημερολόγιον 6 (1891), σελ. 193-204, και B.J., “Georges Gennadios”, La Bibliophilie 11-12 (1883), σελ. 291-293, και B.J., “Georges Gennadios”, La Bibliophilie 13 (1883), σελ. 330-332, και Αναστασιαδής, Ξ. (Γεννάδιος Ιωάννης), Γεωργίου Γενναδίου βίος, έργα, επιστολαί (Παρίσι 1926).

2. Αναστασιαδής, Ξ. (Γεννάδιος Ιωάννης), Γεωργίου Γενναδίου βίος, έργα, επιστολαί (Παρίσι 1926), σελ. 8.

3. Camariano-Cioran, A., Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leurs professeurs (Thessaloniki 1974), σελ. 518-523.

4. Αναστασιαδής, Ξ. (Γεννάδιος Ιωάννης), Γεωργίου Γενναδίου βίος, έργα, επιστολαί (Παρίσι 1926), σελ. 283. Εκεί βρίσκεται μεταγεγραμμένη η ευχαριστήριος επιστολή των εφόρων της Σχολής προς το Γεννάδιο στις 20 Φεβρουαρίου 1820.

5. Λόγιος Ερμής 5 (1 Μαρτίου 1820), σελ. 144-145. Επαινετικά σχόλια στο Λόγιος Ερμής 7 (1 Απριλίου 1820), σελ. 204-207.

6. Ραγκαβής, Α.Ρ., Απομνημονεύματα 1 (Αθήνα 1894), σελ. 79.

7. Soutso, A., Histoire de la Révolution Grecque (Paris 1830), σελ. 419-424. Βλ. επίσης Γεννάδιος, Ι., Ο Γεώργιος Γεννάδιος «σωτήρ της όλης πατρίδος» εν Ναυπλίω το 1826: μαρτυρίαι και εκθέσεις των τότε παρευρεθέντων και των έκτοτε τα του αγώνος ιστορησάντων (Οξφόρδη 1905).

8. Αντωνίου, Δ., Η εκπαίδευση κατά την Ελληνική Επανάσταση 1821-1827. Τεκμηριωτικά κείμενα 1821-1825, τόμ. 1 (Αθήνα 2002), σελ. 279.

9. Για τη συνεργασία των δύο ανδρών στα εκπαιδευτικά ζητήματα και το εκπαιδευτικό σχέδιο που κατέθεσαν στον Ιωάννη Καποδίστρια στις 26-12-1828 βλ. σχετικά Λεοντσίνης, Γ., Ζητήματα νεότερης ελληνικής ιστορίας και εκπαίδευσης (Αθήνα 1995), σελ. 253-272.

10. Σύνοψις των πρακτικών της Αρχαιολογικής Εταιρείας των Αθηνών κατά τα έτη 1837-38-39-40 (Αθήνα 1840), σελ. 47-48, 92.

11. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Γεωργίου Γενναδίου, Mss 213, επιστολή Γεωργίου Γενναδίου προς Θεόδωρο Κιντ, 21 Ιουλίου 1848.

12. Δημαράς, Κ.Θ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός (Αθήνα 1989), σελ. 360.

13. Δημαράς, Κ.Θ., Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος η εποχή του, η ζωή του, το έργο του (Αθήνα 1986), σελ. 111.

14. Τα επιδοκιμαστικά σχόλια του Thiersch για την προσφορά και προσωπικότητα του Γενναδίου αναφέρει στο έργο του ο Sergeant, L., Greece in the 19th century (London 1897), σελ. 354-355.

15. Για τη σχέση μαθητή και δασκάλου βλ. σχετικά Δημαράς, Κ.Θ., Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος η εποχή του, η ζωή του, το έργο του (Αθήνα 1986), σελ. 111-113.

16. Για την καταγωγή και τη δράση της Άρτεμης Βενιζέλου βλ. σχετικά Livadas, T., Artemis G. Gennadius. Biographical Reminiscences (London 1890).

17. Βλ. σχετικά τους ακόλουθους φακέλους: Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Γεωργίου Γενναδίου, Mss 204, φάκ. 4, και Mss 204, φάκ. 5, 6, 7.