1. Σκυθικά ταφικά έθιμα

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο χρυσός αποτελούσε μονοπώλιο των ηγετών, και οι μεγάλοι και πλούσιοι σκυθικοί τύμβοι ξεχωρίζουν μέσα σε αυτά που γνωρίζουμε για πολλά άλλα μέρη του κόσμου, μολονότι οι λυδικοί, θρακικοί και φρυγικοί τύμβοι είναι επίσης μεγάλων διαστάσεων και πλουσιότατα κτερισμένοι.

Ο Ηρόδοτος¹ περιγράφει με λεπτομέρειες τα ταφικά τελετουργικά που ακολουθούνταν προκειμένου να αποδοθούν τιμές στους Σκύθες ηγεμόνες. Τα εντόσθια αφαιρούνταν από το σώμα του ηγεμόνα και το εσωτερικό γεμιζόταν με αρωματικές ουσίες, και έπειτα βαλσάμωναν το πτώμα. Το σώμα το περιέφεραν κατόπιν πάνω σε άμαξα σε όλες τις φυλές υπό την κυριαρχία του νεκρού ηγεμόνα και παρέθεταν νεκρικά δείπνα σε όλα αυτά τα μέρη. Οι ηγέτες που σχετίζονταν με τον αποβιώσαντα και άλλα υψηλά ιστάμενα άτομα στην ιεραρχία έκοβαν τα μαλλιά τους ως ένδειξη πένθους· ορισμένες φορές έκοβαν ακόμα και τα αυτιά ή δάχτυλά τους. Επίσης αυτοτραυματίζονταν στα χέρια, τη μύτη και το στέρνο τους ή άνοιγαν μια τρύπα στην αριστερή παλάμη τους με βέλος. Μετά οι ηγέτες και η φρουρά του νεκρού ηγεμόνα ακολουθούσαν τη νεκρική πομπή μέχρι την περιοχή του ποταμού Γέρρου. Εκεί οι Σκύθες έσκαβαν βαθύ λάκκο και τοποθετούσαν το σώμα πάνω σε επίστρωμα. Εκατέρωθέν του έμπηγαν δόρατα στη γη και επάνω τους τοποθετούσαν ένα είδος καλαμιάς. Στον ίδιο τάφο έβαζαν μία παλλακίδα του βασιλιά, η οποία λάμβανε ιδιαίτερες τιμές προτού θυσιαστεί. Την ίδια μοίρα είχαν ο τραπεζοκόμος, ο μάγειρας, ο ιπποκόμος και ο αγγελιοφόρος του βασιλιά. Τα ανθρώπινα θύματα συνοδεύονταν στον τάφο από διάφορα είδη βοοειδών καθώς και χρυσά δοχεία. Ένα χρόνο αργότερα οι Σκύθες θυσίαζαν 50 άτομα από τους ιππείς του νεκρού μαζί με τα άλογά τους, βαλσάμωναν τα σώματά τους, όπως του βασιλιά, και τους έστηναν έφιππους πάνω σε ψηλούς πασσάλους γύρω από τον τύμβο.

Ενώ οι περιγραφές του Ηροδότου χονδρικά ανταποκρίνονται στην εικόνα που μας δίνει η αρχαιολογία τουλάχιστον για τις πλουσιότερες ταφές, αυτό το τελευταίο στοιχείο αντιστοιχεί μόνο στις ταφές αλόγων γύρω από ορισμένους τάφους, όπως αυτούς στο Κοστρομσκάγια (Kostromskaja). Νέες ανασκαφές έχουν δείξει ότι γύρω από τους περισσότερους βασιλικούς τάφους ανοιγόταν ένα χαντάκι, τόσο για να οριοθετηθεί ο τύμβος με τρόπο πιο ξεκάθαρο αλλά και για να χρησιμοποιηθεί το χώμα για την κατασκευή του ίδιου του τύμβου.

Όσον αφορά τα άτομα των κατώτερων τάξεων ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι η οικογένεια οργάνωνε ένα ταξίδι σαράντα ημερών για το σώμα πριν από την ταφή.² Οι συγγενείς επίσης παρέθεταν νεκρικά δείπνα σε όλα τα μέρη τα οποία επισκέπτονταν. Οι περισσότεροι σκυθικοί τύμβοι έχουν συληθεί, πολλοί από αυτούς μάλιστα λίγο μετά τον ενταφιασμό.

2. Τα αρχαιολογικά στοιχεία

2.1. 7ος αι. π.Χ.

Η πρώτη φάση των «βασιλικών» σκυθικών τύμβων χρονολογείται στα μέσα και στο β΄ μισό του 7ου αι. π.Χ. και τα πλέον αντιπροσωπευτικά δείγματα τέτοιων ταφών προέρχονται από την περιοχή του Kuban (ΒΔ του Καυκάσου), κυρίως από το Κελερμές. Οι πρώτοι τέσσερις τύμβοι ανασκάφηκαν το 1903-1904 από το χρυσοθήρα Schultz και για τις ανασκαφές αυτές δεν υπάρχουν λεπτομέρειες. Ο N.I. Veselovskij πραγματοποίησε ανασκαφές σε δύο από αυτούς το 1904, οι οποίοι είχαν συληθεί μερικώς και περιβάλλονταν από ταφές αλόγων. Γύρω από τον πρώτο βρέθηκαν 21 ταφές αλόγων και γύρω από το δεύτερο 16. Τα σημαντικότερα ευρήματα είναι τμήματα από ιπποσκευές αλόγων και κορυφές πασσάλων. Από τα ευρήματα της Ουκρανίας ο επονομαζόμενος θησαυρός του Melgunov είναι ο σημαντικότερος. Ήρθε στο φως σε ανασκαφές που διεξήχθησαν το 1763 στο κουργκάν (kurgan= τύμβος) Λιτόζ (Litoj) κοντά στο Κίροβγκραντ (Kirovgrad) και η ανακάλυψη αναφέρθηκε από το στρατηγό Melgunov στην Αικατερίνη Β΄.

Οι τύμβοι από το Ulj (Uljskij aul) είναι λίγο μεταγενέστεροι. Το πλέον ενδιαφέρον κουργκάν της ομάδας είχε ύψος 15 μ. Μέσα περιείχε έναν ξύλινο θάλαμο που υποστηριζόταν με δοκάρια στις γωνίες και στις πλευρές του. Γύρω από το θάλαμο βρέθηκαν τα οστά από 8 βόδια και γύρω από τον τύμβο συνολικά 360 άλογα. Στο Κοστρομσάκα Στάνιτσα (Kostromsjaka Stanica) μία βασιλική ταφή είχε τοποθετηθεί σε προγενέστερο τύμβο. Περικλειόταν σε έναν κιβωτιόσχημο ξύλινο θάλαμο, γύρω από τον οποίο βρέθηκαν οι σκελετοί 22 αλόγων, κάποιοι από τους οποίους μαζί με εξαρτήματα ιπποσκευής. Ο ξύλινος θάλαμος κάηκε προτού καλυφθεί με χώμα. Οι αρχαιοκάπηλοι είχαν αφήσει στο θάλαμο μόνο αντικείμενα μικρότερης αξίας. Ένα χρυσό ελάφι –ένα διακοσμητικό έμβλημα ασπίδας– είναι επίσης σημαντικό, καθώς πρόκειται για το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα της πρώιμης σκυθικής ζωόμορφης τεχνοτροπίας.

2.2. 5ος αι. π.Χ.

Ο 5ος αι. π.Χ. αντιπροσωπεύεται από μια σειρά τύμβων στην Ουκρανία και την Κριμαία. Ο τύμβος Οστράγια Μογκίλα (Ostraja Mogila) κοντά στην Τομάτσοβκα (Tomachovka) στην περιοχή Ντνιεροπετρόβσκ (Dnieropetrovsk) είχε ύψος 5 μ. και περιείχε 5 σκελετούς. Τα πλέον ενδιαφέροντα ευρήματα ήταν ορισμένα επισμαλτωμένα περιδέραια και η λαβή ενός ξίφους. Από την Αβόνκα (Anovka) προέρχεται ένα κάτοπτρο διακοσμημένο με ένα γυμνό κορίτσι και από τη Μαρτορόσα (Martorosa) ένας αποσπασματικά σωζόμενος κρατήρας που μοιάζει με τα δοχεία από την Τρεμπενίστε (Trebeniste). Τα κουργκάν του Baby και του Raskopana mogila ανασκάφηκαν από τον D.I. Evarnicki το 1897, κοντά στο χωριό Michailovo-Apostolovo. Οι θάλαμοι βρίσκονταν 5-5,5 μ. κάτω από την επιφάνεια. Μεταξύ των σημαντικότερων ευρημάτων συγκαταλέγονται ορισμένα χρυσά πλακίδια από τη σαγή ενός αλόγου. Οι τύμβοι στο Ak-Mecet και το Χρυσό Κουργκάν κοντά στη Σιμφερόπολη (Simferopol) χαρακτηρίζουν αυτή την περίοδο τη στέπα της Κριμαίας. Τα σημαντικότερα ευρήματα από τους πρώτους είναι πλακίδια που έφεραν αναπαραστάσεις ελαφιών και του κεφαλιού ενός πτηνού, ενώ από το δεύτερο πλακίδια από ζώνη με αετούς και γρύπες, καθώς και το θηκάρι ενός σπαθιού διακοσμημένο με χρυσό με την τεχνική του περίκλειστου σμάλτου.

Ενώ στην ομάδα του Δνείπερου είχε επιλεγεί λάκκος με κόγχη (ο επονομαζόμενος τύπος κατακόμβης), στην Κριμαία το απλό φρέαρ παρέμεινε δημοφιλές. Γενικά, γνωρίζουμε λιγότερους πραγματικά «βασιλικούς» τάφους που να χρονολογούνται από τα τέλη του 6ου μέχρι τα τέλη του 5ου αι. π.Χ. σε σύγκριση με τις προηγούμενες και τις επόμενες περιόδους.

Στους τύμβους Ζουρόβκα (Žurovka) στο Δνείπερο οι θάλαμοι ενισχύονταν στις γωνίες και στο μέσο των τοίχων με χοντρά δρύινα δοκάρια. Αυτά υποστήριζαν μικρότερες σανίδες που ενίσχυαν τους τοίχους του λάκκου. Η είσοδος διαμορφωνόταν από μια κλίμακα ή ένα επικλινές φρέαρ. Το δάπεδο του λάκκου στρωνόταν με ξύλινες σανίδες· οι τοίχοι ήταν ορισμένες φορές επενδυμένοι με ύφασμα. Σε πολλούς τάφους ήταν θαμμένοι ένας άνδρας και μια γυναίκα, η οποία ήταν σύζυγος ή παλλακίδα. Από παλαιότερες λαθρανασκαφές έχουν προκύψει πολλά εξαιρετικά τέχνεργα φιλοτεχνημένα με την εντυπωσιακή ζωόμορφη τεχνική, όπως στους τύμβους 400 και 401 του β΄ τετάρτου του 5ου αι. π.Χ. Σε αυτά ουσιαστικά δεν υπάρχουν ενδείξεις ελληνικών επιρροών, ενώ οι τάφοι του 5ου αι. π.Χ. στο Νυμφαίο αντιπροσωπεύουν χαρακτηριστικά τυπικά της ελληνικής τέχνης, μολονότι οι ταφές αλόγων που περιβάλλουν ορισμένους τύμβους υποδηλώνουν ότι στην πλειονότητά τους οι νεκροί δεν ήταν Έλληνες.

Οι Σεμιμπράτνιγιε κουργκάνι (Sedmibatskije kurgany) – τύμβοι των Επτά Αδελφών, στον κάτω ρου του ποταμού Kuban είχαν συληθεί εν μέρει (αρ. 1, 5 και 7), μολονότι ο δεύτερος (ύψους 18 μ.) έδωσε τα καλύτερα ευρήματα. Το μεγαλύτερο τμήμα του θαλάμου ήταν καλυμμένο από τους σκελετούς 13 αλόγων· η ανθρώπινη σορός είχε τοποθετηθεί στη γωνία σε ένα νεκροκρέβατο και φορούσε φολιδωτό θώρακα με αργυρό πλακίδιο που αναπαριστούσε μια ελαφίνα με το μικρό της. Οι θάλαμοι ήταν κατασκευασμένοι από πλίνθους. Στον τύμβο 4 (ύψους 14 μ.) βρέθηκαν 3 ρυτά δίπλα στο κεφάλι του νεκρού, 2 από τα οποία ήταν χρυσά και έφεραν κεφαλές ενός σκύλου και ενός κριού και ένα αργυρό με διακοσμητική απόληξη σε σχήμα νεαρού αρσενικού ελαφιού, που θυμίζει έντονα τα περσικά ρυτά ως προς την τεχνοτροπία. Αυτοί οι τάφοι χρονολογούνται από τα μέσα μέχρι το τέλος του 5ου αι. π.Χ., ενώ οι ηγεμόνες τους πιθανότατα ασκούσαν επικυριαρχία στη μικρή ελληνική πόλη της περιοχής, γνωστής ως Λαβρύτης. Οι τύμβοι Γιελιζαβέστκαγια Στάνιτσα (Jelizavestkaja Stanica) στο μέσο του ποταμού Kuban επίσης περιείχαν πολλές ταφές αλόγων, ορισμένες στο αρχαίο επίπεδο του εδάφους γύρω από τον τάφο, όπως και στο μεγάλο τύμβο του Uljskij aul. Ανθρώπινα οστά, ορισμένα κτερισμένα με περιβραχιόνια και χάντρες βρέθηκαν διασκορπισμένα σε διάφορα μέρη. Σε έναν τύμβο από το Βεσελόβσκι (Veselovskij) εντοπίστηκαν 5 σκελετοί γυναικών σε ύπτια στάση να κοιτούν ανατολικά, που συνοδεύονταν από κοσμήματα. Δυτικά αυτού του θαλάμου υπήρχε ο μερικά κατεστραμμένος σκελετός ενός άνδρα, ο οποίος φορούσε σύνθετο θώρακα. Το 1914 ανασκάφηκε ένας τάφος που περιείχε νεκρική άμαξα, 3 ζευγάρια αλόγων και υπολείμματα μιας δεύτερης άμαξας. Σε άλλα σημεία υπήρχαν 5 ανθρώπινοι σκελετοί και περισσότερα άλογα. Οι τροχοί είχαν διάμετρο 75 εκ. και 12 ακτίνες. Ο τάφος περιείχε επίσης έναν παναθηναϊκό αμφορέα από τα μέσα του 5ου αι. π.Χ., περίπου σύγχρονο με τους παναθηναϊκούς αμφορείς από τους τύμβους του Adygei.

2.3. 4ος αι. π.Χ.

Ένας από τους διασημότερους τύμβους που χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ. εντοπίστηκε στη Σολόχα (Solocha) στο Δνείπερο, 21 χλμ. νότια της Νικόπολης (Nikopol). Είχε ύψος 18 μ. και περιλάμβανε δύο ταφές. Ο κεντρικός τάφος αποτελούνταν από ρηχό κιβωτιόσχημο όρυγμα με δύο πλευρικούς θαλάμους. Σε έναν από τους θαλάμους ανακαλύφθηκε η ταφή ενός αλόγου με τις παραγναθίδες του χαλινού του και ένα χρυσό προμετωπίδιο. Η δεύτερη ταφή βρισκόταν στην περιφέρεια του τύμβου και δεν είχε συληθεί· περιλάμβανε τρεις κόγχες. Αυτός ο τάφος περιείχε τη διάσημη χτένα που φέρει αναπαράσταση μάχης ανάμεσα σε έφιππους και πεζούς μαχητές, το θηκάρι ενός σπαθιού με αναπαραστάσεις πάλης ζώων, ένα σφαιρικό δοχείο με μια κυνηγετική σκηνή και ένα άλλο με δύο σφίγγες. Μέσα σε μια μικρή εσοχή υπήρχε φιάλη με αναπαραστάσεις ζώων και ένας γωρυτός με παράσταση Σκυθών σε μάχη. Ο τύμβος χρονολογείται στο α΄ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ.

Ο τύμβος Τσερτομλύκ (Čertomlyk), ο αρχαιολογικός χώρος του οποίου εκτείνεται ΒΔ της Νικόπολης, είχε επίσης διαφύγει τη σύληση. Είχε ύψος 19 μ. και η περίμετρός του οριοθετούνταν από ακατέργαστους λίθους. Στο πάνω μέρος του βρέθηκαν περισσότεροι από 250 χαλινοί. Το όρυγμα είχε τέσσερις πλευρικές προεκτάσεις, η μία από τις οποίες περιείχε δύο σκελετούς με χαρακτηριστικά περιδέραια που διακοσμούνταν με λιοντάρια και μία άλλη με απολήξεις στο σχήμα λιονταριών· τα ενδύματά τους κοσμούνταν από πολλά άλλα στολίδια. Η δεύτερη περιείχε μια ακάλυπτη γυναίκα με μια χρυσή κορδέλα στο μέτωπο και άλλα χρυσά στολίδια· υποθέτουμε ότι επρόκειτο για σημαίνουσα ιέρεια. Ένας νέος άνδρας ήταν θαμμένος στην ίδια κόγχη, ενώ εκεί βρέθηκε και ένας διάσημος αμφορέας κατασκευασμένος από επιχρυσωμένο ασήμι με φυτικά διακοσμητικά στοιχεία στον κορμό του και σκηνές εμπνευσμένες από τη ζωή των Σκυθών στον ώμο του.

Οι τύμβοι Cimbalka, Dejev Kurgan και Geremes είναι οι σημαντικότεροι του 4ου αι. π.Χ. στην περιοχή του νότιου Δνείπερου. Από τον πρώτο προέρχεται το προμετωπίδιο από ένα διακοσμητικό πλακίδιο σαγής αλόγου που αναπαριστά μια θεά, τα κάτω άκρα της οποίας καταλήγουν σε φίδια, η μυθική μητέρα των Σκύθων σύμφωνα με τον Ηρόδοτο.

Ο τύμβος του Αλεξαντροπόλ (Alexandropol) που βρίσκεται στο μέσο της απόστασης ανάμεσα στη Νικόπολη και το Ντνεπροπετρόβσκ (Dnepropetrovsk), είναι μεταξύ των τελευταίων βασιλικών τάφων. Είχε ύψος 21 μ., η περιφέρειά του ήταν 320 μ., το όρυγμά του είχε βάθος 7,5 μ. και διέθετε πλευρικούς διαδρόμους και θαλάμους. Πολλά μικρά θραύσματα από χρυσά διακοσμητικά αντικείμενα βρέθηκαν εκεί, μολονότι αρχαιοκάπηλοι προφανώς είχαν αφαιρέσει τα σημαντικότερα κτερίσματα. Ο τύμβος του Ντορτ-Όμπα (Dort-Oba) κοντά στο Παστάκ (Pastak) περιείχε περισσότερα χρυσά διακοσμητικά που φανερώνουν ελληνική επιρροή, όπως και άλλοι τύμβοι στην κοντινή περιοχή του βασιλείου του Βοσπόρου. Το αργυρό επίχρυσο δοχείο από τον τρίτο τύμβο Καστίγιε (Castyje kurgany) κοντά στο Βορονέζ (Voronez) είναι παρόμοιο με αυτό από το Κουλ Ομπά. Αναπαριστά μια διαπραγμάτευση ανάμεσα σε Σκύθες ευγενείς, με έναν από τους δύο να απλώνει το χέρι του προς το τόξο του άλλου, προβαίνοντας ίσως σε μια χειρονομία που δηλώνει αναγνώριση της υπεροχής του άλλου. Ο τύμβος Κουλ Ομπά κοντά στο Κερτς ήταν κατασκευασμένος από κατεργασμένους λίθους. Στον ταφικό θάλαμο υπήρχε μια ξύλινη σαρκοφάγος. Το άτομο της κύριας ταφής φορούσε δύο βραχιόλια με προτομές σφιγγών, ένα περιβραχιόνιο με μυθολογικές σκηνές και ένα περιδέραιο με απολήξεις στο σχήμα έφιππων Σκυθών. Το επίχρυσο θηκάρι του σπαθιού ήταν διακοσμημένο με παραστάσεις πάλης ζώων, ενώ υπήρχε και μια φιάλη με γοργόνεια. Δίπλα από τη σαρκοφάγο ήταν τοποθετημένη η ταφή μιας γυναίκας, με διάδημα από ήλεκτρο και ένα περιδέραιο που κατέληγε σε κεφαλές κριών. Πάνω από τα αυτιά της φορούσε δύο ροζέτες ως περίαπτο που έφεραν την κεφαλή της Αθηνάς Παρθένου. Η γυναίκα αυτή πιθανότατα κρατούσε στα χέρια της το διάσημο αγγείο του Κουλ Ομπά που έφερε αναπαράσταση του καταγωγικού μύθου της σκυθικής βασιλικής δυναστείας – ο θρύλος με τους τρεις γιους του Ηρακλή και της Θεάς των όφεων, από τους οποίους μόνο ο μικρότερος κατόρθωσε να χρησιμοποιεί τέλεια το τόξο του Ηρακλή. Στον άλλο τοίχο του θαλάμου σωζόταν η ταφή ενός υπηρέτη, συνοδευόμενου από επτά μαχαίρια, ενώ σε μια μικρή τρύπα βρέθηκαν οστά αλόγων, μια περικεφαλαία και περικνημίδες. Ένα αργυρό ρυτό με κεφαλή κριού και τρία σφαιρικά δοχεία με σκηνές πάλης ζώων επίσης ανήκουν σε αυτό το σύμπλεγμα. Αρχαιοκάπηλοι παρεισέφρησαν βράδυ στο χώρο της ανασκαφής και βρήκαν κάτω από μια λίθινη πλάκα έναν τρίτο τάφο, με ένα χρυσό έμβλημα ασπίδας που αναπαριστούσε ένα αρσενικό ελάφι να κατασπαράσσεται από γρύπα.

Η θέση Μπολσάγια Μπλιζνίτσα (Bolsaja Bliznica) στη χερσόνησο Ταμάν περιείχε τρεις ανεξάρτητους τάφους γυναικών ευγενικής καταγωγής. Ο καλύτερα ερευνημένος τάφος ανήκει σε μια γυναίκα που αποκαλέστηκε «ιέρεια της Δήμητρας», καθώς διάφορα αντικείμενα παραπέμπουν στη λατρεία της, όπως πλακίδια με προτομές της θεάς, της Κόρης και του Ηρακλή, καθώς και ένα διακοσμητικό έλασμα από ψηλό στέμμα· τα δύο βραχιόλια που βρέθηκαν στον τάφο κατέληγαν σε λιοντάρια σε στάση άλματος· τα φάλαρα από τον τάφο της φέρουν αναπαραστάσεις Αμαζονομαχίας και Γιγαντομαχίας. Μια άλλη ιέρεια θαμμένη στο ίδιο κουργκάν φορούσε έναν πίλο με πλακίδια που αναπαριστούσαν Νίκες, Μαινάδες και Σατύρους να χορεύουν· τα δάχτυλά της κοσμούσαν υπέροχα δαχτυλίδια με μορφές λιονταριών και την ανατολικότροπη μορφή ενός ήρωα να μάχεται με λιοντάρι. Στον πρώτο από τους υπόλοιπους δύο ασύλητους τάφους στον ίδιο τύμβο ανακαλύφτηκαν πλούσια χρυσά κοσμήματα: περιδέραια και ενώτια, ενώ στη δεύτερη (ανδρική) ταφή θραύσμα από ένα ελεφαντοστέινο πλακίδιο με περίτεχνα σκαλίσματα, παρόμοιο με ευρήματα από το Κουλ Ομπά και τη Βεργίνα. Ένας άλλος συλημένος θάλαμος περιέχει μια εξαιρετική τοιχογραφία της Δήμητρας ή της Κόρης κατ’ ενώπιον. Το επιστήθιο κόσμημα από την Μπολσάγια Μπλιζνίτσα (Bolšaja Bliznica) είναι παρόμοιο με αυτό από τον τύμβο της Τόβστα (Tolstaja), ενώ τα δαχτυλίδια φέρουν αναπαραστάσεις της Αφροδίτης και του Έρωτα.

Ο τύμβος της περιοχής του Κουμπάν είναι ο τελευταίος μιας σειράς κουργκάν στην περιοχή Karagodeaush, νότια του κάτω ρου του ποταμού. Ο θάλαμος ήταν κατασκευασμένος με λαξευτή λιθοδομή, καλυμμένη με κονίαμα, ενώ η οροφή αποτελούνταν από ξύλινα δοκάρια. Στην είσοδο βρέθηκαν τα απομεινάρια μιας άμαξας και 2 ή 3 αλόγων. Στην αριστερή πλευρά του θαλάμου, ανάμεσα στα θραύσματα μιας ξύλινης σαρκοφάγου, υπήρχε ο σκελετός μιας νεαρής γυναίκας. Ο πίλος της ήταν διακοσμημένος με ένα ψηλό τριγωνικό πλακίδιο που έφερε αναπαραστάσεις σε τρεις σειρές. Η χαμηλότερη αναπαριστούσε μια καθισμένη γυναίκα στο κέντρο με άλλες πεπλοφόρες μορφές να την περιβάλλουν. Η μεσαία απεικόνιζε άρμα με δύο άλογα και οδηγό και η κορυφαία μια όρθια γυναικεία μορφή. Τα μεγάλα χρυσά περιβραχιόνια της νεκρής φέρουν τελειώματα με τη μορφή ιππόκαμπων. Στον τέταρτο θάλαμο που περιείχε μια ανδρική ταφή βρέθηκε ένα περιδέραιο με λιοντάρια να επιτίθενται σε αγριόχοιρους.

2.4. Άλλοι σκυθικοί τύμβοι

Από τους τάφους που ανακαλύφθηκαν κατά το β΄ μισό του 20ού αιώνα, οι πλέον ελκυστικές ανακαλύψεις πραγματοποιήθηκαν στην Ουκρανία και τη νότια περιοχή του ποταμού Κουμπάν, αλλά προς το τέλος του αιώνα το ενδιαφέρον μετατοπίστηκε προς την Κεντρική Ασία και τη νότια Σιβηρία. Στην Ουκρανία ανασκάφηκαν πολλά και σημαντικά ευρήματα. Στον τύμβο Μπρατολγιούμπσκι (Bratoljubskij) σε μια κόγχη σώθηκε ένα κωνικό αντικείμενο με παραστάσεις πάλης ζώων, το οποίο δείχνει μικρότερες επιρροές από την ελληνική τέχνη απ’ ό,τι τα περισσότερα τέχνεργα με εικονιστική διακόσμηση, καθώς και μια υπέροχη φιάλη με κεφαλές αλόγων, ένα αριστούργημα που θυμίζει τις μορφές των αλόγων στον Παρθενώνα, τα οποία χρονολογούνται στον ύστερο 5ο αι. π.Χ. Στον τύμβο Γκαϊμάνοβα (Gajmanova) κοντά στο Μπάλκι (Balki) του Ζαπορόζιε (Zaporozje) το σημαντικότερο εύρημα είναι ένα επιχρυσωμένο αργυρό δοχείο με Σκύθες να διαπραγματεύονται μια συμφωνία· το δοχείο αυτό ήταν κρυμμένο σε μια κόγχη στην περιφέρεια του τύμβου, ενώ στο κέντρο υπήρχε μόνο η ταφή ενός πολεμιστή με τόξο και βέλη, αποστολή του οποίου ήταν να φυλάει μαγικά την είσοδο του τάφου. Το κουργκάν που ανασκάφηκε το 1954 κοντά στη Μελιτούπολη (Melitopol) περιείχε έναν από τους γωρυτούς με αναπαράσταση του Αχιλλέα σε νεαρή ηλικία.

Ο διάσημος τύμβος Τόβστα (Tolstaja), κοντά στο Ορντζονίκιντζε (Ordzonikidze), ερευνήθηκε το 1971. Είχε ύψος 8,5 μ. και περιλάμβανε 1.500 μ.³ γης. Ο κεντρικός θάλαμος ήταν και αυτός συλημένος, αλλά ο πλευρικός θάλαμος, 15 μ. κάτω από την κορυφή του τύμβου, είχε παραμείνει άθικτος. Αυτός ο θάλαμος περιείχε την ταφή μιας γυναίκας και ενός αγοριού 2-3 ετών. Η γυναίκα ήταν τοποθετημένη σε ξύλινο νεκροκρέβατο, το οποίο κάποτε ήταν καλυμμένο με πλέγμα καλαμιών με χρυσά διακοσμητικά· παρόμοια πλακίδια κοσμούσαν τα ενδύματα των νεκρών. Η γυναίκα φορούσε πολλά κοσμήματα. Και η ταφή του αγοριού συνοδευόταν από πλούσια κτερίσματα, ενώ ο θάλαμος περιείχε πολλές ανθρωποθυσίες: μια νεαρή υπηρέτρια, ένας αρματηλάτης, ένας πολεμιστής με τόξο και βέλη και μια μαγείρισσα με οικιακά σκεύη. Οι ανασκαφείς πρότειναν ότι η γυναίκα είχε θέση αντιβασιλέα εξ ονόματος του ανήλικου αγοριού της, που επρόκειτο να κληρονομήσει το θρόνο μετά το θάνατο του πατέρα του. Ο κεντρικός θάλαμος ήταν αναστατωμένος μετά την επιδρομή τυμβωρύχων, αλλά κατέστη δυνατό να εντοπιστούν τα απομεινάρια πανοπλίας και όπλων και σιδερένιες χύτρες, καθώς και τρία ζευγάρια αλόγων με τρεις αρματηλάτες ως ανθρώπινα θύματα. Στο μικρό πλευρικό θάλαμο όμως βρέθηκε ένα σπαθί σε χρυσό θηκάρι και ένα χρυσό επιστήθιο κόσμημα, το τελευταία ενδεχομένως να είναι και το πλέον εντυπωσιακό αριστούργημα της ελληνοσκυθικής κοσμηματοποιίας του 4ου αι. π.Χ. Η άνω ζωφόρος του επιστήθιου κοσμήματος αναπαριστά σκηνές από τη ζωή των Σκυθών, με Σκύθες να αρμέγουν φοράδες, να εξετάζουν ένα δερμάτινο πανωφόρι και ένα μοσχαράκι με ένα πουλάρι να θηλάζουν τις μητέρες τους. Η μεσαία ζωφόρος είναι διακοσμητική. Στην κάτω ζωφόρο έχουμε γρύπες και λιοντάρια που επιτίθενται σε άλογο, ελάφι και αγριόχοιρο, ενώ στις γωνίες σκυλιά κυνηγούν λαγούς. Ο τύμβος Τόβστα βρίσκεται κοντά στο Τσερτομλίκ (Čertomlyk), τη Σολόχα (Solocha) και τη Βέλκα Μπλιζνίτσα (Velká Bliznica), ενώ η περιοχή Γέρρος που αναφέρεται στον Ηρόδοτο βρίσκεται ανάμεσα στο Ζαπορόζιε (Zaporožje) και το Ντνεπροπετρόβσκ (Dnepropetrovsk) και τη Νικόπολη.

Οι τύμβοι του Αντιτζέι στην περιοχή των γειτονικών Μαιωτών έφεραν στο φως σημαντικά νέα ευρήματα, ειδικά ένα ρυτό με αναπαράσταση Γιγαντομαχίας, που αποτελείται από έργα διαφορετικών περιόδων (το ανάγλυφο έλασμα είναι πολύ αρχαιότερο από το σκεύος), και δύο παναθηναϊκούς αμφορείς από τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. Στη στέπα οι σκυθικοί βασιλικοί τύμβοι παρέμεναν πάντα ορατοί λόγω του μεγέθους τους, αλλά υπάρχει φυσικά και ένας αριθμός μικρότερων και λιγότερο πλούσιων κτερισμένων. Αυτοί συνήθως περιέχουν κάποια αγγεία που αρχικά διέσωζαν κατάλοιπα τροφής και υγρών, ιπποσκευές και όπλα – ακινάκεις, δηλαδή κοντά ξίφη (συνήθως σε ανδρικές ταφές, υπάρχουν όμως και εξαιρέσεις σε τάφους «Αμαζόνων»). Στις γυναικείες ταφές συχνά βρίσκουμε κάτοπτρα με χειρολαβές, μαχαίρια και κοσμήματα λιγότερο πολυτελή σε σχέση με αυτά των βασιλικών τάφων.