1. Ζωή και έργο

Το όνομα Τόξαρις σχετιζόμενο με κάποιο σκυθικό πρόσωπο¹ απαντά μόνο στους σκυθικούς φανταστικούς διαλόγους (Σκύθης ή Πρόξενος και Τόξαρις ή Φιλία) του 2ου αι. μ.Χ., έργα του Σύρου ελληνόφωνου σοφιστή Λουκιανού από τα Σαμόσατα. Ανακαλύπτουμε (βλ. Scytha 1) ότι «ο Ανάχαρσις δεν ήταν ο πρώτος που ήρθε από τη Σκυθία στην Αθήνα παρακινημένος από το πάθος του για τον ελληνικό πολιτισμό: προηγήθηκε ο Τόξαρις, ένας άνδρας σοφός, που αγαπούσε την ομορφιά, πρόθυμος μαθητής του καλύτερου τρόπου ζωής». Σε αντίθεση με τον πολύ γνωστότερο συμπατριώτη του από βασιλική γενιά, ο Τόξαρις λέγεται ότι δεν ανήκε ούτε σε βασιλικό ούτε σε αριστοκρατικό οίκο, αλλά στη σκυθική τάξη «των ανδρών με τις οχτώ οπλές/οκτώποδων ανδρών»· αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί χιουμοριστική επινόηση εκ μέρους του Λουκιανού² μίας ενδιάμεσης κοινωνικής τάξης που περιλάμβανε όσους κατείχαν μία άμαξα και δύο βόδια, mutatis mutandis (τηρουμένων των αναλογιών) κάτι σαν τους Ρωμαίους ιππείς (equites).³

Την πρώτη δεκαετία του 6ου αι. π.Χ., όταν ο Ανάχαρσις έφτασε στον Πειραιά,⁴ ο Τόξαρις ήταν ήδη «εξελληνισμένος», «ντυμένος κατά τον ελληνικό τρόπο, χωρίς να φέρει γενειάδα, ξίφος ή ζώνη» και «με την ευχέρεια του λόγου του θα μπορούσε να ήταν Αθηναίος γέννημα-θρέμμα· τόσο πολύ τον είχε αλλάξει ο χρόνος». Το πάθος για την Ελλάδα και η διαμονή τους στην Αθήνα την εποχή του Σόλωνα ήταν τα μόνα κοινά σημεία αυτών των δύο Σκυθών. Αντίθετα με το Σκύθη ηγεμόνα, ο Τόξαρις εγκατέλειψε τους συμπατριώτες του και την οικογένειά του μόνιμα, δε γύρισε ποτέ στη Σκυθία και πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του στην Αθήνα.⁵

Ο τάφος του, «όχι μακριά από το Δίπυλο, στα αριστερά σου καθώς αφήνεις το Δίπυλο προς την Ακαδημία», διατηρούσε πάνω στην ταφική στήλη του, μέχρι την εποχή του Λουκιανού, το σήμα της ταυτότητας καταγωγής του με τη μορφή «ενός Σκύθη που κρατούσε στο αριστερό χέρι ένα τόξο, έτοιμο τεντωμένο, ενώ στο δεξί κάτι που έμοιαζε με βιβλίο». Αυτό το περίεργο ανάγλυφο (που θα ήταν εν μέρει ορατό την εποχή του Λουκιανού), σε συνδυασμό με μια επιγραφή (που αναφέρεται από το σοφιστή ως δυσανάγνωστη), επέτρεψε την ταύτιση του τάφου και τη μετατροπή του σε μέρος λατρείας του Τοξάριδος, ενός «γιου του Ασκληπιού», του «ξένου ιατρού».

Κατά τη διάρκεια του μεγάλου λοιμού (429 π.Χ.), κάποια Δημαινέτη, σύζυγος του Αρχιτέλους του Αρεοπαγίτη,⁶ είχε δει τον Τόξαρι «που στεκόταν σε αυτό το μέρος και τη διέταξε να πει στους Αθηναίους ότι ο λοιμός θα έπαυε εάν ράντιζαν τους πίσω δρόμους τους με κρασί». Για την αποτελεσματικότητα του γιατρικού του, οι Αθηναίοι θυσίαζαν κάθε χρόνο προς τιμήν του ένα λευκό άλογο· και μολονότι ο τάφος του δεν ήταν εύκολα αναγνωρίσιμος πλέον, ο γιατρός-ήρωας συνέχισε να θεραπεύει τους ασθενείς που τιμούσαν την επιτύμβια στήλη του με στεφάνια.⁷

Από σοφιστικής άποψης, στο Σκύθη του Λουκιανού, ο Τόξαρις, ο βόρειος ξένος, ενσωματώθηκε πλήρως στην αρχαϊκή αθηναϊκή κοινωνία και ήταν ο ιδανικά αντίθετος συνομιλητής του Αναχάρσιδος, του διάσημου βάρβαρου σοφού, που πάντα ρωτούσε κρίσιμες ερωτήσεις για τον ελληνικό πολιτισμό. Ο Τόξαρις έγινε η πολιτιστική γέφυρα μεταξύ του Αναχάρσιδος και του Σόλωνα, του αντιπρόσωπου του αθηναϊκού πολιτισμού, όπως ακριβώς, στον τελευταίο μονόλογο του Σκύθη, οι Μακεδόνες είναι η γέφυρα μεταξύ του Σύρου Λουκιανού (που παραβάλλει τον εαυτό του με τον Ανάχαρσι) και των δύο ισχυρών προστατών του (ο ένας εκ των οποίων παραβάλλεται ρητά με το Σόλωνα).

Στο Διάλογο περί φιλίας ο χαρακτήρας που ονομάζεται Τόξαρις είναι το σύμβολο του ιδεατού βαρβάρου, του «ωραίου άγριου», του εξαιρετικού τοξότη/στρατιώτη και ρήτορα, που τιμά τα κατορθώματα του Ορέστη και του Πυλάδη και τη φιλία τους: την ιδανική φιλία. Ο ρητορικός αγώνας, για παράδειγμα, μεταξύ πέντε διάσημων Ελλήνων και πέντε Σκυθών, καταλήγει στη δημιουργία (ιδανικής) φιλίας και φιλοξενίας μεταξύ τους.⁸

2. Ερμηνείες

Εντυπωσιασμένοι με αυτές τις αναφορές στο «διάσημο» Σκύθη, οι σύγχρονοι φιλόλογοι έχουν προσπαθήσει να ταυτίσουν το πρόσωπο (ή τα πρόσωπα) του Λουκιανού⁹ με παρώνυμα όπως ο Τάξακις, ο βασιλιάς που αναφέρεται από τον Ηρόδοτο (4.120) ως ένας από τους αντιπάλους του Δαρείου του Μεγάλου, ή με τον τοξότη Τόξαμι, που αναπαριστάνεται στο αγγείο Φρανσουά.¹⁰ Είναι όμως προτιμότερο να εκληφθεί αυτό το όνομα ως «άπαξ λεγόμενον», μία διανοητική επινόηση (πιθανόν αποδιδόμενο στο Λουκιανό),¹¹ που προκύπτει από την ιδεαλιστική «βαρβαρική φαντασία» ενός σοφιστή του 2ου αι. μ.Χ., αρχικά εμπνευσμένη από το βιβλίο 4 του Ηροδότου¹² και καλλιεργημένη από την πλούσια εθνογραφική γραμματεία των Κλασικών, Ελληνιστικών και Πρώιμων Ρωμαϊκών χρόνων. Η απώλεια αυτής της γραμματείας και των καλλιτεχνικών έργων που μπορεί να ενέπνευσαν τον «ήρωα» του Λουκιανού αποτελεί μεγάλο εμπόδιο στην ιστορική κατανόηση του Τοξάριδος.

Το όνομα αυτό προέρχεται από την ελληνική λέξη τόξο,¹³ το τυπικό όπλο των βαρβάρων, ιδίως των Σκυθών.¹⁴ Μολονότι η κλασική και μετακλασική ελληνική εικονογραφία αντιλαμβανόταν το τόξο ως μη ηρωικό όπλο για άνδρες που αρνούνταν την άμεση, σώμα με σώμα μάχη,¹⁵ η αρχαία και μυθική εικόνα του τόξου ως όπλου του Απόλλωνα και του Ηρακλή διατηρήθηκε στο χρόνο. Επομένως, ο Τόξαρις του Λουκιανού θα ανήκε στην ίδια κατηγορία των εξιδανικευμένων βαρβάρων-ηρώων όπως ο Άβαρις ο Υπερβόρειος/Σκύθης, που ταξίδεψε πάνω στο βέλος του Απόλλωνα (Ηρόδοτος 4.36).¹⁶

Επιπλέον, η προσέγγιση του κειμένου του Λουκιανού από τον D. Braund και ένα ζεύγος αγαλμάτων του 4ου αι. π.Χ. που αναπαριστά «γονατιστούς τοξότες ντυμένους κατά το σκυθικό τρόπο, με τα τόξα τους έτοιμα, να τραβούν βέλη από τις φαρέτρες τους»,¹⁷ πιθανόν αποτροπαϊκής λειτουργίας, είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα. Το 2ο αι. μ.Χ. ο Λουκιανός μπορούσε να είχε δει αυτά τα αγάλματα, μπερδεύοντας τη φαρέτρα τους με θήκη χειρογράφων, και να μετέφερε αυτή την αναπαράστασή τους σε μια πιο αρχαϊκή μορφή γλυπτού, την επιτύμβια στήλη.