1. Τα πρώτα χρόνια – Βασικές σπουδές

Γεννήθηκε στη Βραΐλα της Ρουμανίας στις 29 Μαΐου 1922 (η ημερομηνία αμφισβητείται, πιθανώς να είναι το 1921) από γονείς μέλη της ελληνικής διασποράς. Ο πατέρας του Κλέαρχος, διευθυντής σε μια βρετανική εταιρεία εισαγωγών-εξαγωγών, καταγόταν από την Εύβοια, ενώ η μητέρα του Φωτεινή, το γένος Παύλου, καταγόταν από τη Λήμνο. Είχε δυο μικρότερους αδερφούς, τον Κοσμά, πολεοδόμο και ζωγράφο, και τον Ιάσονα, καθηγητή φιλοσοφίας.

Ο Ξενάκης γνώρισε τη μουσική από τη μητέρα του, που ήταν πιανίστρια. Στα πρώτα παιδικά του χρόνια λέγεται ότι του είχε δωρίσει ένα φλάουτο ενθαρρύνοντάς τον να ασχοληθεί με τη μουσική. Όταν έφτασε στην ηλικία των πέντε ετών, η μητέρα του πέθανε από ιλαρά και τα τρία παιδιά μεγάλωσαν με Γαλλίδες, Γερμανίδες και Αγγλίδες γκουβερνάντες.

Το 1932 η οικογένεια εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα. Στις Σπέτσες, όπου ήταν και ο πρώτος τόπος διαμονής του, ο Ξενάκης φοιτά στην Αναργύρειο και Κοργιαλένειο Σχολή. Παράλληλα με τις βασικές του σπουδές ξεκινά μαθήματα πιάνου και μουσικής θεωρίας. Αυτήν την περίοδο γνώρισε και αγάπησε τα μαθηματικά καθώς και την ελληνική και ξένη γραμματεία. Το φθινόπωρο του 1938 μετακομίζει στην Αθήνα προκειμένου να προετοιμαστεί για τις εξετάσεις στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, συνεχίζοντας όμως και τις μουσικές του σπουδές με το συνθέτη Αριστοτέλη Κουντούρωφ. Η εισαγωγή του στην Ανώτατη Σχολή συνέπεσε με την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου (28 Οκτωβρίου 1940).

Κατά τη χρονική περίοδο 1940-1946 διαμένει στην Αθήνα και παρακολουθεί μαθήματα στη Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, που λειτουργεί κατά περιόδους λόγω των συνθηκών της Κατοχής.

2. Η αντιστασιακή δράση

Το 1941 μπαίνει στην Αντίσταση και γίνεται μέλος του ΕΑΜ. Συμμετέχει σε πολλές διαδηλώσεις και φυλακίζεται αρκετές φορές από τις ιταλικές και γερμανικές αρχές κατοχής. Το 1943 είναι γραμματέας της ΕΠΟΝ και καθοδηγητής της ομάδας «Λόρδος Βύρων». Τον Ιανουάριο του 1945 τραυματίζεται κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών. Τον εντοπίζει ο πατέρας του, που τον διασώζει και τον μεταφέρει στο νοσοκομείο. Ο τραυματισμός του έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια του αριστερού του ματιού και την παραμόρφωση του προσώπου του. Το Μάρτιο του 1945 βγαίνει από το νοσοκομείο και καταφέρνει να τελειώσει τις σπουδές του ολοκληρώνοντας τη διπλωματική του εργασία με θέμα το ενισχυμένο σκυρόδεμα.

Το Σεπτέμβριο του 1947, αφού κρύβεται για έξι μήνες σε διαμέρισμα της Αθήνας, καταφέρνει να διαφύγει στο εξωτερικό. Εγκαταλείπει την Ελλάδα με πλαστό διαβατήριο σε ένα φορτηγό πλοίο που τον μεταφέρει στην Ιταλία. Με αρχικό προορισμό την Αμερική, ο Ξενάκης περνάει παράνομα τα γαλλοϊταλικά σύνορα με τη βοήθεια Ιταλών κομμουνιστών και καταλήγει στο Παρίσι. Στην Ελλάδα καταδικάζεται ερήμην σε θάνατο. Ο πατέρας του και ο αδελφός του φυλακίζονται.

3. Η περίοδος 1947-1959: Η μαθητεία κοντά στον Λε Κορμπυζιέ

Το Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου προσλαμβάνεται στο εργαστήριο του πρωτοπόρου αρχιτέκτονα Λε Κορμπυζιέ, στο οποίο θα εργαστεί κατά την περίοδο 1947-1959 αρχικά ως βοηθός του και αργότερα ως συνεργάτης του.

Στη Γαλλία συνεχίζει τις σπουδές του στη σύνθεση στην Ecole Normale και έρχεται σε επαφή με τον Άρθουρ Χόνεγκερ (Arthur Honegger) και τους Ντάριους Μιγιώ (Darius Milhaud) και Νάντια Μπουλανζέ (Nadia Boulanger). Οι πρωτοποριακές ιδέες του συχνά τον φέρνουν σε αντιπαράθεση με τους δασκάλους του. Πιο αρμονική είναι η επικοινωνία του με το Γάλλο συνθέτη Ολιβιέ Μεσσιάν (Olivier Messiaen) κατά τη μαθητεία του στο Conservatoire του Παρισιού. Ο Μεσσιάν τον προτρέπει να διερευνήσει τη σχέση μαθηματικών και μουσικής. Mεταξύ του 1949 και του 1952 ο Ξενάκης συνθέτει είκοσι τέσσερα έργα, κυρίως για πιάνο και πιάνο-φωνή.

Το 1950 παρακολουθεί τις συναυλίες της GRMC (Groupe de Recherche de Musique Concrète), του συνόλου ηλεκτροακουστικής μουσικής που είχε ιδρύσει ο Πιερ Σέφερ (Pierre Schaeffer), και επιχειρεί, χωρίς επιτυχία, να ενταχθεί στην ομάδα.

Την ίδια χρονιά γνωρίζει τη Φρανσουάζ Γκαργκούιγ (Françoise Gargouil), την κατοπινή συγγραφέα Φρανσουάζ Ξενάκη, με την οποία παντρεύεται στις 3 Δεκεμβρίου 1953. Από το γάμο αυτό θα αποκτήσει μια κόρη, τη Μάχη Ξενάκη, ζωγράφο και γλύπτρια.

Το 1953 οργανώνει μια συναυλία στα πλαίσια του Διεθνούς Συνεδρίου Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής (CIAM) στη Μασσαλία. Η διοργάνωση, που έγινε ύστερα από πρόταση του Λε Κορμπυζιέ, επιχειρεί να αναδείξει την επικοινωνία μεταξύ ήχου και αρχιτεκτονικού χώρου. Την επόμενη χρονιά ο Ξενάκης προΐσταται στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του Μοναστηριού της La Tourette, ενώ δουλεύει το μουσικό έργο Μεταστάσεις, που θα παρουσιαστεί για πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1955 στο Donaueschingen Festival υπό τη διεύθυνση του Hans Rosbaud. Οι Μεταστάσεις σηματοδοτούν την πρώτη απόπειρα του δημιουργού να εφαρμόσει τους νόμους που διέπουν τα φυσικά φαινόμενα στη μουσική. Η συναυλία θα προκαλέσει σκάνδαλο στο χώρο της σειραϊκής μουσικής.¹ Έχει προηγηθεί, τον Ιούλιο του 1955, η δημοσίευση ενός κειμένου του Ξενάκη με τίτλο «Η κρίση της σειραϊκής μουσικής» (“La crise de musique serielle”), στο οποίο ο συνθέτης ασκεί κριτική στο είδος αυτό και στην πολυφωνική του οργάνωση. Την ίδια περίοδο ο Ξενάκης εντάσσεται στην ομάδα του Πιερ ΣέφερGroupe de Recherche de Musique Concrète, που από το 1958 θα μετονομαστεί σε Ομάδα Μουσικών Ερευνών (Groupe de recherches musicales), και στα πλαίσιά της πραγματοποιεί τη σύνθεση Διαμορφώσεις (Diamorphoses).

Με ανάθεση του Λε Κορμπυζιέ, σχεδιάζει το περίπτερο της Philips για την Παγκόσμια Έκθεση Εμπορίου στις Βρυξέλλες (1958). Η δομή του, που ο δημιουργός τη συνδέει με τη μουσική σύνθεση Μεταστάσεις,συνιστά ένα δείγμα της θεωρίας τού Ξενάκη για τη μετα-τέχνη, μια έννοια που αποδίδει την άποψή του ότι η καλλιτεχνική έκφραση μπορεί να ολοκληρωθεί με τη βοήθεια των μαθηματικών σε οποιοδήποτε καλλιτεχνικό μέσον.

Το Μάρτιο του 1957 παρουσιάζεται για πρώτη φορά το έργο του Πιθοπρακτά (Pithoprakta) στο Φεστιβάλ ζωντανής μουσικής του Μονάχου, ενώ τον Ιούλιο του 1958 κάνουν πρεμιέρα στο Μπουένος Άιρες οι Αχορρίψεις (Achorripsis), και τα δυο έργα υπό τη διεύθυνση του Χέρμαν Σέρχεν (Herman Scherchen).

O Ιάννης Ξενάκης θα εξηγήσει τις αρχές της «στοχαστικής σύνθεσης», με βάση την οποία συνθέτει τις Αχορρίψεις, στο άρθρο του “A la recherche d’une musique stochastique” (“Αναζητώντας μια στοχαστική μουσική”).

4. Η περίοδος 1960-1974: Η διεθνής αναγνώριση

To 1960 ο Ξενάκης ιδρύει μαζί με τους Μισέλ Φιλιππό (Michel Philippot), Αμπραάμ Μολ (Abraham Moles) και Αλαίν ντε Σαμπύρ (Alain de Chambure) τη ΜΥΑΜ, μια ομάδα έρευνας με αντικείμενο τα μαθηματικά και τη μουσική. Την ίδια χρονιά συνθέτει για πρώτη φορά για τον κινηματογράφο το μουσικό έργο Οrient-Occident για την ομώνυμη μικρού μήκους ταινία του Ενρίκο Φουλκινιόνι (Enrico Fulchignoni), που παρουσιάστηκε στο φεστιβάλ Καννών.

Ένα χρόνο αργότερα θα πραγματοποιήσει μια συναυλία πειραματικής μουσικής στο Τόκιο και θα γνωρίσει τον Γιούτζι Τακαχάσι (Yuji Takahashi), ο οποίος θα συνεχίσει να παρουσιάζει τη δουλειά του συνθέτη στο ιαπωνικό κοινό.

Το 1962 ο Ξενάκης ολοκληρώνει τη σύνθεση μιας σειράς έργων που ονομάζει ST, από τα αρχικά ΣΤ (= στοχαστικός), κάνοντας χρήση ενός προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή, και προχωρεί στην παρουσίασή τους.

Τον Οκτώβριο του 1963 εκδίδονται τα θεωρητικά του μελετήματα με τίτλο Musiques Formelles-Nouvelles principes de composition musicale. Ανάμεσα στο 1964 και το 1966 ο συνθέτης συνεχίζει τη συγγραφική και μουσική του δραστηριότητα ενώ παράλληλα το έργο του γίνεται ακόμα πιο γνωστό σε πολλές διεθνείς διοργανώσεις. Μία από αυτές θα είναι και η εκτέλεση του έργου του Ικέτιδες στο θέατρο της Επιδαύρου (Ιούλιος 1964), που πραγματοποιήθηκε χωρίς την παρουσία του συνθέτη.

Το 1967 ιδρύει και διευθύνει την EMAMU (Équipe de MAthématique et d'automatique MUsicales). Η ομάδα, με συνιδρυτές τους Μαρκ Μπαρμπύ (Marc Barbut),Φρανσουά Ζενυί (François Genuys) καιΖωρζ Γκιλμπώ (George Guilbaud), συνδυάζει θεωρητικά σεμινάρια και ερευνητικό έργο.

Την ίδια χρονιά ο Ξενάκης προσκαλείται να διδάξει στο Πανεπιστήμιο Bloomington της Indiana στις ΗΠΑ. Θα παραμείνει σε αυτή τη θέση μέχρι το 1972.

Τα μουσικά του έργα κερδίζουν όλο και περισσότερο την εύνοια του κοινού και των κριτικών και «ταξιδεύουν» από την Οττάβα μέχρι τη Χιλή. Το 1969, στα εγκαίνια του Εθνικού Κέντρου Τεχνών της Οττάβα, η μουσική του θα χορογραφηθεί από τον Ρολάν Πετί (Roland Petit) στο μπαλέτο Kraanerg υπό τη διεύθυνση του Λούκας Φος.

Σε πολλές περιπτώσεις το έργο του Ιάννη Ξενάκη συνεχίζει να αποκαθιστά το διάλογο μεταξύ πολλών καλλιτεχνικών μέσων, αρχιτεκτονικού χώρου, φωτός και ήχου, και να αναδεικνύει πολλαπλές διαστάσεις του χρόνου. Χαρακτηριστικές αυτών των επιδιώξεων εκδηλώσεις θα αποτελέσουν η εκτέλεση του έργου Περσέπολις στο Shiraz Art Festival, που λαμβάνει χώρα στα ερείπια του αρχαίου παλατιού του Δαρείου, και οι διοργανώσεις με το όνομα Πολύτοπο (Polytope), όπως το Πολύτοπο στο Μόντρεαλ (1967) και στα λουτρά του Cluny (13 Οκτωβρίου 1972), και η διοργάνωση με το όνομα Διάτοπο (Diatope) στο κέντρο George Pompidou στο Παρίσι.

5. Η περίοδος 1974-2001

Το 1974, μετά την πτώση του δικτατορικού καθεστώτος, ο Ξενάκης επιστρέφει στην Ελλάδα. Το καλοκαίρι της επόμενης χρονιάς το Φεστιβάλ Αθηνών θα τιμήσει το δημιουργό κλείνοντας τις εκδηλώσεις του με ένα αφιέρωμα στο έργο του, την «εβδομάδα Ξενάκη».

Στην Ελλάδα ο συνθέτης θα διοργανώσει ένα ακόμα Πολύτοπο (Αύγουστος 1978), στο αρχαίο ανάκτορο των Μυκηνών, με το ηλεκτροακουστικό έργο του Μυκήνες Α.Το έργο αυτό βασίζεται στο μετασχηματισμό γραφικών εικόνων σε μουσική σύνθεση με τη βοήθεια ενός συστήματος ηλεκτρονικού υπολογιστή με το όνομα UPIC. Στο Πολύτοπο των Μυκηνών θα συμπεριληφθούν και φυσικοί ήχοι και για το σκοπό αυτόν επιστρατεύεται και ένα κοπάδι προβάτων της περιοχής.

Στις 18 Μαΐου 1976 ο Ξενάκης θα υποστηρίξει τη διδακτορική του διατριβή στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού (Université de Paris I), που το 1979 θα δημοσιευτεί με τον τίτλο Art/Sciences. Alliages (Τέχνη/Επιστήμες. Κράματα).

Η δραστηριότητα του Ιάννη Ξενάκη κατά τη δεκαετία του 1980 εξακολουθεί να γίνεται αντικείμενο διεθνούς αναγνώρισης. Έτσι η μουσική του παρουσιάζεται για πρώτη φορά στη Σοβιετική Ένωση (Μόσχα 1980), καθώς και στη Νέα Υόρκη από τη Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης. Ο συνθέτης τιμάται με πολλά διεθνή βραβεία και τιμητικές διακρίσεις. Το 1989 θα ονομαστεί διδάκτορας Honoris Causa του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου και το 1990 επίτιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Σορβόννης (Paris I).

Παράλληλα, εκδηλώσεις αφιερωμένες στο έργο του οργανώνονται σε όλο τον κόσμο, ενώ συνεντεύξεις και εμφανίσεις του στα μέσα μαζικής ενημέρωσης καθιστούν το δημιουργό ακόμα πιο γνωστό στο ευρύ κοινό.

Ύστερα από μια πολυκύμαντη και πολλαπλά δημιουργική δραστηριότητα ο Ιάννης Ξενάκης πεθαίνει στο σπίτι του στο Παρίσι στις 4 Φεβρουαρίου 2001, έπειτα από μακροχρόνια περιπέτεια με την υγεία του. Η σορός του αποτεφρώθηκε στην υπόγεια κρύπτη του νεκροταφείου Περ Λασέζ στο Παρίσι χωρίς θρησκευτική τελετή, σύμφωνα με την τελευταία του επιθυμία.