1. Εισαγωγή

Η Απολλωνία της Θράκης, σημερινή Sozopol στη Βουλγαρία, βρίσκεται στις δυτικές ακτές της Μαύρης θάλασσας, στη σημερινή χερσόνησο Skamanij. Η σύγχρονη πόλη καλύπτει πλήρως τις αρχαίες εγκαταστάσεις. Η σημερινή νήσος Κιρίκ, η οποία ήταν κάποτε ενωμένη με την ηπειρωτική χώρα, αποτελούσε τμήμα της Απολλωνίας.

1.1. Πηγές

Η Απολλωνία αναφέρεται σε έναν ικανοποιητικό αριθμό γραπτών πηγών, από τον Ηρόδοτο έως τη Ravennatis Cosmographia του 8ου αι. μ.Χ.¹ Οι επιγραφές που αναφέρονται στην πόλη είναι συγκεντρωμένες στις εκδόσεις IGB του G. Mihailov.² Τα νομίσματα που κόπηκαν κατά την Ελληνιστική και τη Ρωμαϊκή περίοδο αναφέρονται στην πόλη και απεικονίζουν κάποια από τα διασημότερα μνημεία της.

1.2. Ονομασία και θέση

Όπως πολλές Απολλωνίες ανά τον ελληνικό κόσμο, έτσι και η Απολλωνία Ποντική φέρει το όνομα του προστάτη θεού της πόλης, του Απόλλωνα, στον οποίο οι κάτοικοι αφιέρωναν μνημεία και αγάλματα. Από τις γραπτές πηγές που μνημονεύουν την πόλη, κάποιες αναφέρονται λεπτομερώς στη γεωγραφική θέση και το ρόλο της. Ο Πομπόνιος Μέλας την τοποθετεί «στον κόλπο όπου καταλήγει η τελευταία στροφή του Πόντου σε μια γωνία» και την ονομάζει μεγάλη Απολλωνία (magna Apollonia).³ Ο Στράβων αναφέρει την απόσταση μεταξύ Καλλάτιδος και Απολλωνίας, δηλαδή 1.300 στάδια (240,5 χλμ.) και υπογραμμίζει ότι «από την Απολλωνία έως τις νησίδες Κυάνεαιείναι περίπου 1.500 στάδια (277,5 χλμ.), όπου μεσολαβεί η Θυνιάς, η χώρα των Απολλωνιατών, μια έρημη και βραχώδης ακτή χωρίς λιμένες».⁴ Η Tabula Peutingeriana σημειώνει ότι η πόλη βρίσκεται 44,4 χλμ. από την Αγχίαλο,⁵ ενώ το Antonini Itinerarium δεν την αναφέρει. Η Ravennatis Cosmographia αναφέρει επίσης ότι η πόλη είχε δύο λιμένες, στους οποίους οφειλόταν η ακμάζουσα εμπορική δραστηριότητά της.⁶

2. Ιστορία

2.1. Προϊστορική περίοδος

Η υποβρύχια έρευνα στα λιμάνια της Sozopol έφερε στο φως ίχνη οικισμών της Χαλκολιθικής και της Πρώιμης εποχής του Χαλκού. Μία τεράστια «κεφαλή Δημητρίου», όπως λέγεται, η οποία βρέθηκε στις εκβολές του ποταμού Ροποτάμου, χρονολογείται στην Ύστερη εποχή του Χαλκού.⁷ Στο ακρωτήριο πρέπει να υπήρχε θρακικός οικισμός στο διάστημα μεταξύ του 10ου και του 7ου αι. π.Χ.⁸

2.2. Αρχαϊκή περίοδος

Καθώς η Απολλωνία ονομαζόταν από κάποιους και Άνθεια ή Άνθια, πιθανότατα στη θέση της, πριν από την ίδρυση της αποικίας, να υπήρχε ροδιακό εμπόριον.⁹ Επίσημα, η πόλη ιδρύθηκε από τους αποίκους της Μιλήτου, πιθανόν το 609 π.Χ.¹⁰ Περιστασιακές ανασκαφικές έρευνες στην περιοχή έφεραν στο φως ίχνη της Αρχαϊκής περιόδου.¹¹ Επίσης, ο Ηρόδοτος αναφέρει την Απολλωνία στην περιγραφή της επέλασης του περσικού στρατού κατά την εκστρατεία του Δαρείου ενάντια στους Σκύθες (514 π.Χ.).¹²

2.3. Κλασική περίοδος

Στα μέσα του 5ου αι. π.Χ., η Απολλωνία εντάχθηκε στη Συμμαχία της Δήλου, ως σημαντικός σταθμός του αθηναϊκού στόλου στη διαδρομή προς την Ταυρική χερσόνησο.¹³ Οι ανασκαφές στην περιοχή του νεκροταφείου και της πόλης αποδεικνύουν ότι άκμασε στο μεσοδιάστημα μεταξύ των Περσικών πολέμων και του α΄ μισού του 4ου αι. π.Χ.¹⁴ Εκείνη την εποχή κατασκευάστηκαν νέα οχυρωματικά τείχη. Ο Αινείας Τακτικός αναφέρει σημαντικές λεπτομέρειες της οχύρωσης και του συστήματος επιφυλακής του 4ου αι. π.Χ. Ο πληθυσμός της πόλης έφτασε τους 3.000 ελεύθερους πολίτες, μαζί με τους εξαρτημένους και τους ελεύθερους παραγωγούς.¹⁵ Στο β΄ μισό του 5ου αι. π.Χ. η Απολλωνία έκοψε αργυρά νομίσματα με την κεφαλή του Απόλλωνα στον εμπροσθότυπο και με την άγκυρα και τον καρκίνο στον οπισθότυπο, τα οποία αποτελούσαν συγκεκριμένα σύμβολα.¹⁶ Το εμπόριο με την Αθήνα και τα υπόλοιπα ιωνικά και ηπειρωτικά ελληνικά κέντρα φαίνεται να ανθούσε κατά τον 5ο αι. π.Χ.¹⁷ Η πόλη διατήρησε καλές σχέσεις με το γειτονικό θρακικό Οδρυσιακό βασίλειο.¹⁸ Μάλιστα, υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις για την ύπαρξη θρακικής κοινότητας στην Απολλωνία.

Η οικονομική και δημογραφική ανάπτυξη της Απολλωνίας οδήγησαν στην ίδρυση της Αγχιάλου (Pomorje) τον 5ο αι. π.Χ.¹⁹ σε μια ιδιαίτερα στρατηγική θέση. Λόγω αυτής της θέσης της, η Αγχίαλος βρισκόταν διαρκώς σε διένεξη με τη Μεσημβρία, γειτονική δωρική αποικία. Η δημογραφική ανάπτυξη της Απολλωνίας οδήγησε σε εσωτερικές πολιτικές συρράξεις μεταξύ των Μιλήσιων και των μη Μιλήσιων αποίκων.²⁰ Η Απολλωνία και η Οδησσός συμμάχησαν με το βασιλιά Φίλιππο Β΄ της Μακεδονίας, γεγονός που τους εξασφάλισε ελευθερία και προστασία. Το 339 π.Χ. ο Σκύθης βασιλιάς Αθέας εκμεταλλεύτηκε την Απολλωνία προκειμένου να ζητήσει στρατιωτική στήριξη από το Φίλιππο Β΄ ενάντια στους Γέτες και το λεγόμενο rex Histrianorum.²¹

2.4. Η Ελληνιστική περίοδος

Η ελευθερία της Απολλωνίας καταπατήθηκε από το Λυσίμαχο. Δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι συμμετείχε στην εξέγερση των πόλεων του Πόντου ενάντια στο βασιλιά των Μακεδόνων το 313 π.Χ. Στα μέσα του 3ου αι. μ.Χ.²² η Απολλωνία είχε καλές σχέσεις με το βασιλιά της Θράκης Κότυ, ο οποίος έστειλε όμηρο στην πόλη το γιο του για να επισφραγίσει τη συμμαχία.²³ Στο α΄ μισό του 3ου αιώνα, ή στα μέσα του ίδιου αιώνα, η Απολλωνία απειλήθηκε από σημαντικό κίνδυνο, πιθανότατα τους εγκατεστημένους στην Τύλιδα Κέλτες. Χάρη της παραδοσιακής φιλίας και των συμβατικών υποχρεώσεων λόγω της συμμαχίας τους, η Ίστρια απέστειλε στην Απολλωνία ένα εκστρατευτικό σώμα υπό το στρατηγό Καλλικράτη για να την υπερασπιστεί ενάντια στους Κέλτες.²⁴ Οι συμμαχικές δυνάμεις βοήθησαν τη Μεσημβρία και διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην απελευθέρωση των εδαφών της Καλλάτιδος από μια απροσδιόριστη εχθρική εισβολή.²⁵ Στην Ίστρια τιμήθηκε επίσης ένας άγνωστος πολίτης της Απολλωνίας.²⁶ Μεταξύ του 180 και του 150 π.Χ. ένας ανώνυμος πολίτης της Απολλωνίας έφερε εις πέρας μια αποστολή στην πόλη ως διαμεσολαβητής στις κοινωνικές διαμάχες.²⁷ Το 179 π.Χ. η Απολλωνία απειλήθηκε από τους Βαστάρνους.²⁸ Ένα ψήφισμα του 2ου αι. π.Χ. που βρέθηκε στην Ίστρια αναφέρεται στον πόλεμο που κήρυξε η Απολλωνία κατά της Μεσημβρίας για τον έλεγχο της Αγχιάλου.²⁹ «Έτσι, το προπύργιο εκεί [το οποίο ήταν σε εχθρικά χέρια;] κατά έναν ακήρυχτο πόλεμο που ξεκίνησε εναντίον μας η Μεσημβρία [...]». Το ψήφισμα τιμούσε το λαό της Ίστριας και το ναύαρχο Ηγησαγόρα, γιο του Μονίμου, ο οποίος βοήθησε την πόλη. Οι κάτοικοι της Ίστριας αποκαλούνται φίλοι, συγγενείς και σύμμαχοι.³⁰ Η Απολλωνία έστεψε τον Ηγησαγόρα με χρυσό στεφάνι κατά τις εορτές προς τιμήν του θεού Διονύσου και τον ετίμησαν με ένα χάλκινο άγαλμα, μία πλώρη πλοίου στο ναό του Απόλλωνα Ιατρού και επίσης χάραξαν ένα ψήφισμα σε μαρμάρινη πλάκα. Το α΄ μισό του 1ου αι. π.Χ. η Απολλωνία απαίτησε και φιλοξένησε φρουρά του Μιθριδάτη ΣΤ’ Ευπάτορος, βασιλιά του Πόντου, και αποτέλεσε το αρχηγείο των στρατιωτικών δυνάμεων του Πόντου στις δυτικές ακτές της Μαύρης θάλασσας.³¹ Στα τέλη του 1ου αι. π.Χ., έπειτα από μακρά πολιορκία, η Απολλωνία καταστράφηκε από το Ρωμαίο στρατηγό Βάρο Λούκουλο.³²

Πιθανότατα πέρασε στον έλεγχο του Βουρεβίστα, βασιλιά των Γετών, όπως αναφέρει ο Δίων Χρυσόστομος.³³ Στον ύστερο 1ο αι. π.Χ. η Απολλωνία συμπεριλήφθηκε στο θρακικό στρατηγείο του Astike.³⁴

2.5. Η Πρώιμη και η Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδος

Η διαρκώς αυξανόμενη σημασία της Αγχιάλου και του Deultum επισκίασαν την προηγούμενη αίγλη της Απολλωνίας. Η σημασία της πόλης υπονομεύτηκε στα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, παρόλο που υπήρξαν πολλές αναφορές σε αυτήν ως πόλι (civitas).³⁵ Τα οχυρωματικά τείχη ξαναχτίστηκαν ή επισκευάστηκαν αρκετές φορές μεταξύ του 2ου και του ύστερου 5ου αιώνα. Ο Περίπλους του Εύξεινου Πόντου, έργο ανώνυμου συγγραφέα, αποκαλεί την Απολλωνία Σωζόπολη,³⁶ ονομασία κοινή κατά την Ύστερη Ρωμαϊκή και την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο, εξού και η σημερινή ονομασία της πόλης, Σωζοπόλ. Τον 4ο αιώνα, ο Αμιανός Μαρκελίνος αναφέρει την πόλη ανάμεσα στις σημαντικότερες (celebriora) της επαρχίας της Θράκης.³⁷ Κατά τον ύστερο 5ο με πρώιμο 6ο αιώνα η οχυρωμένη περιοχή περιορίστηκε δραστικά. Τότε μάλιστα κατασκευάστηκε μια πολύ μικρότερη οχύρωση στο τμήμα της πόλης που σήμερα ονομάζεται Horizont.³⁸ Τα χρόνια του αυτοκράτορα Ιουστινιανού επανοικοδομήθηκαν κάποια νέα τμήματα της πόλης στην περιοχή αυτή. Μια έκταση 15 περίπου εκταρίων παρέμεινε ανοχύρωτη. Μέχρι τον πρώιμο 7ο αιώνα οι οχυρώσεις είχαν καταστραφεί από τις εισβολές των Σλάβων, αν και η κατοικημένη περιοχή δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ.³⁹

3. Οικονομία

3.1. Η οικονομία της πόλης

Στις απλές ταφές του νεκροταφείου της πόλης βρέθηκε τεράστια ποσότητα διάφορων τύπων κεραμικής χρονολογούμενης από τον 6ο έως το 2ο αι. π.Χ. (ερυθρόμορφη αττική και βοιωτική, με μελανό επίχρισμα, κοινή φαιόχρωμη και ερυθρόχρωμη), καθώς και πήλινα ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα ειδώλια. Τα ευρήματα αυτά φέρνουν στο φως την έντονη και σταθερή εμπορική δραστηριότητα με την Αθήνα, τις ανατολικές ακτές της Μικράς Ασίας και τα θρακικά περίχωρα.⁴⁰

Η Απολλωνία έκοψε νομίσματα την Ύστερη Κλασική και την Ελληνιστική περίοδο. Κατά το β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ. έκοψε τετρόβολα και διόβολα. Μέρος των αργυρών νομισμάτων που βρέθηκαν στην πόλη μαρτυρούν έντονες οικονομικές σχέσεις με το Πάριον και τη Θρακική χερσόνησο. Τα νομίσματα αλεξανδρινού τύπου συνέχισαν να κυκλοφορούν μέχρι και τον πρώιμο 2ο αι. π.Χ., ενώ διαδεδομένα ήταν όσα απεικόνιζαν θεούς και ήρωες, όπως το Διόνυσο, τον Ηρακλή, τη Δήμητρα και τους Διόσκουρους. Νομισματική παραγωγή διαπιστώνεται και την περίοδο της αυτονομίας (περίπου 150 π.Χ.),⁴¹ ενώ η πόλη έκοβε νομίσματα και στα χρόνια του Αντωνίνου Πίου, του Μάρκου Αυρηλίου και του Λούκιου Βήρου. Μάλιστα, μια επιγραφή που χρονολογείται το διάστημα της βασιλείας του Σεβήρου αναφέρει Ἀπολλωνιητ[έων;] ἐν Πόν[τῳ], γεγονός που μαρτυρά ότι εκείνο τον καιρό η πόλη ήταν ακόμα σημαντική.⁴²

3.2. Η οικονομία στη χώρα της Απολλωνίας

Η χώρα της Απολλωνίας εκτεινόταν κυρίως προς το νότο και την ενδοχώρα. Σημαντικές ήταν επίσης οι εγκαταστάσεις του λιμανιού και ο οικισμός της σημερινής περιοχής του ακρωτηρίου Chaika στις εκβολές του ποταμού Ροποτάμου. Άλλοι οικισμοί εντοπίστηκαν στις περιοχές των ακρωτηρίων Δημήτριος και Maslen nos, όπου αποκαλύφθηκαν και άλλες λιμενικές εγκαταστάσεις.⁴³ Το Ahtopol, εμπόριο της Απολλωνίας, υπήρχε ήδη από την Αρχαϊκή εποχή, ενώ στο Sinemorec εξερευνήθηκε ένας οικισμός κυρίως θρακικών πληθυσμών.⁴⁴ Σύμφωνα με το Στράβωνα, το στρατηγικής σημασίας ακρωτήριο Θυνιάς (σημερινό Iğneada burun) ανήκε στην Απολλωνία κατά τον 1ο αι. π.Χ.,⁴⁵ αν και κατά το 2ο αι. π.Χ. στην περιοχή κυριαρχούσε η θρακική φυλή των Asti. Τον 5ο αι. π.Χ. οι Απολλωνιάτες ίδρυσαν την Αγχίαλο, μια θέση ιδιαίτερης στρατηγικής και οικονομικής σημασίας, κοντά στις αλυκές και τις λίμνες με αλμυρό νερό που της ανήκαν.

4. Ταφές και λατρείες

4.1. Νεκροταφεία

Αποσπασματικές ανασκαφές έχουν διεξαχθεί τόσο στη νεκρόπολη (στο χώρο με την ονομασία Calphata), όσο και στο εσωτερικό της πόλης (εκκλησία Αγίου Γεωργίου, και οδοί Morski skali και Vjatarna melnica).

Το νεκροταφείο χρονολογείται στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. και έχουν βρεθεί τρία είδη τάφων: οι απλοί ορθογώνιοι, οι κεραμοσκεπείς κιβωτιόσχημοι (4ος αι. π.Χ.) και οι κιβωτιόσχημοι, περιστασιακά με ξύλινες σαρκοφάγους (6ος-5ος αι. π.Χ.). Οι ταφικές πυρές που αποδίδονται στο θρακικό πληθυσμό ρίχνουν φως στις σχέσεις με τους Έλληνες αποίκους.⁴⁶

4.2. Θεότητες

Ένα αναθηματικό ανάγλυφο του 6ου αι. π.Χ. που αναπαριστά καθήμενη την Κυβέλη με δύο ξαπλωμένους λέοντες εκατέρωθεν αποτελεί μοναδικό εύρημα στην περιοχή του Πόντου. Μια διάσημη αναπαράσταση που βρέθηκε στη Απολλωνία είναι ένα θραύσμα πήλινου ειδωλίου του 3ου αι. π.Χ. που δείχνει τη θεά Κυβέλη να ιππεύει λέοντα.⁴⁷ Η λατρεία της Κυβέλης ήταν πολύ διαδεδομένη στην Απολλωνία εξαρχής, όπως και σε ολόκληρη την ποντική λεκάνη, όπου βρέθηκαν πολυάριθμες απεικονίσεις και αναπαραστάσεις της θεάς.

Στα μέσα του 5ου αι. π.Χ. ο διάσημος Βοιωτός γλύπτης Κάλαμις φιλοτέχνησε ένα χάλκινο άγαλμα του Απόλλωνος Ιατρού, ύψους 13,2 μ. και αξίας περίπου 500 ταλάντων.⁴⁸ Η θεότητα αυτή λατρευόταν στην Ίστρια, την Ολβία και το Παντικάπαιο. Το άγαλμα απεικονιζόταν στον οπισθότυπο ενός αργυρού τετράδραχμου του 3ου αι. π.Χ.⁴⁹ Το άγαλμα στάλθηκε στη Ρώμη το 71 π.Χ., μετά την καταστροφή της πόλης από το Βάρο Λούκουλο, και τοποθετήθηκε στο Καπιτώλιο.⁵⁰

5. Μνημεία και ευρήματα

Μια ταφή του ύστερου 6ου αι. π.Χ., καθώς και η κεφαλή ενός νεανία αποτελούν ευρήματα που ήρθαν στο φως στη σημερινή νήσο Κιρίκ.⁵¹ Η στήλη του Δείνη, γιου του Αναξιμάνδρου (490 π.Χ.),⁵² όπως και η εισηγμένη κεραμική του πρώιμου 6ου αι. π.Χ. από την Αθήνα και τη Μικρά Ασία είναι εξαιρετικά παραδείγματα ευρημάτων της Αρχαϊκής περιόδου. Επίσης, διάσημο εύρημα αποτελεί και το μικρό ξύλινο ειδώλιο ενός νεαρού αγοριού, το οποίο χρονολογείται στα μέσα του 5ου αι. π.Χ.

Σημαντικό εύρημα από την Απολλωνία είναι και η ταφική πλάκα του 2ου αι. π.Χ. Κοσμείται με αναπαράσταση προσώπου που κρατά δύο λόγχες στο αριστερό χέρι, ενώ στο δεξί την κεφαλή ενός νεαρού αγοριού, τοποθετημένη σε βωμό, η οποία πιθανόν σχετίζεται με το νεκρό. Στη δεξιά γωνία απεικονίζεται ένας νεαρός δούλος. Θεωρείται ότι ο νεκρός έπεσε σε μάχη υπεραμυνόμενος την πόλη. Η υπόθεση αυτή ενισχύεται από τα θραύσματα επιγραφής που βρέθηκαν παρακείμενα, στα οποία αναφέρεται η φράση «ο λαός», ο οποίος πιθανόν ευχαριστούσε το νεκρό για τις υπηρεσίες που πρόσφερε.

Στην πόλη ήρθαν στο φως επίσης αντικείμενα θρακικής έμπνευσης. Ένα κέρας πόσης του ύστερου 5ου αι. π.Χ. αποτελεί αναπαραγωγή παρόμοιων αντικειμένων του ίδιου τύπου που βρέθηκαν στη Θράκη.

6. Ιστορία των αρχαιολογικών ερευνών

Τμηματικές και σωστικές ανασκαφές έχουν διενεργηθεί κατά καιρούς σε οδούς και περιοχές της πόλης που καλύπτουν αρχαία τμήματά της. Ανασκαφές στο νεκροταφείο διεξήχθησαν ανάμεσα στο 1946 και το 1949. Σημαντικά ευρήματα που μαρτυρούν την οικονομία της αρχαίας πόλης και της χώρας της βρέθηκαν στην ίδια την πόλη, σε περιοχές όπως οι εκβολές του ποταμού Ροποτάμου, τα ακρωτήρια Δημητρίου, Chaika και Maslen, καθώς και στους οικισμούς Ahtopol, Kiten, Malko kale και Melden rid.

Εκτός από την Αγχίαλο, ο οικισμός Malko kale στην περιφέρεια της Απολλωνίας ήταν επίσης οχυρωμένος και αποτελούσε σημείο στρατηγικής σημασίας.⁵³ Οι αποσπασματικές έρευνες που διενεργήθηκαν εκεί έφεραν στο φως ίχνη κατοίκησης από τον 4ο αι. π.Χ. Γενικά, θεωρείται ότι η οχύρωση διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά τη μακρά πολιορκία της πόλης από το Βάρο Λούκουλο, αφού ήταν ένα από τα μέρη που αντιστάθηκαν σθεναρά στο ρωμαϊκό στρατό κατά το 72-71 π.Χ. Μια περιοχή μεγάλης οικονομικής σημασίας στην περιφέρεια της πόλης υπήρξε η έκταση βόρεια της Απολλωνίας, μεταξύ του ακρωτηρίου Atija και του χώρου με την ονομασία Rosen, όπου οι επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν ένα συγκρότημα εργαστηρίων για την επεξεργασία του μετάλλου, χρονολογούμενο από το 2ο έως τον 1ο αι. π.Χ.⁵⁴

Οι πρόσφατες έρευνες απέδειξαν ότι κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο οι περιοχές βόρεια και δυτικά της Απολλωνίας γειτνίαζαν με τα διοικητικά σύνορα του Deultum, ενώ στα νότια ο ποταμός Veleka αποτελούσε την οριογραμμή με τη χώρα της πόλης Βιζύη.⁵⁵ Οι έρευνες στην περιοχή Ahtopol αποκάλυψαν ότι κάποια από τα λιμάνια της Απολλωνίας παρέμειναν σε λειτουργία τη Ρωμαϊκή εποχή.