1. Η θεατρική ζωή κατά την προεπαναστατική περίοδο (1810-1821)

Οι απαρχές της θεατρικής ζωής στην Οδησσό τοποθετούνται στα 1805, όταν επί δούκα Richelieu, διοικητή της πόλης, χτίζεται μεγάλο θέατρο από το Γάλλο αρχιτέκτονα Thomas de Thomon, το οποίο εγκαινιάζεται το 1810 με παραστάσεις ενός ρωσικού θιάσου.¹ Τόσο ο Richelieu όσο και ο διάδοχός του κόμης Langeron θα ενισχύσουν τη θεατρική δραστηριότητα. Από το 1815, μετά από μία νεκρή περίοδο λόγω των πολέμων, η θεατρική ζωή θα αναζωογονηθεί με την εμφάνιση περιοδευόντων ρωσικών και ξένων θιάσων, κυρίως ιταλικών. Το ρεπερτόριό τους περιλαμβάνει έργα της πρόσφατης ιταλικής και γαλλικής παραγωγής με έμφαση στο μελόδραμα,² ενώ οι γλώσσες που χρησιμοποιούνται είναι, εκτός από τα ρωσικά, τα γερμανικά και τα πολωνικά.³

Ενδεικτικά μνημονεύεται ότι το 1818, όταν ο αυτοκράτορας Αλέξανδρος επισκέφθηκε την Οδησσό, παίχτηκε η κωμική όπερα Η Ιταλίδα στο Αλγέρι (L' Italiana in Algeri) του Gioacchino Rossini, που είχε παρασταθεί για πρώτη φορά στο θέατρο “San Benedetto” της Βενετίας το 1813.⁴ Οι παραστάσεις αυτές των ξένων θιάσων προσείλκυαν και Έλληνες θεατές. Το ίδιο θα συμβεί αργότερα και στις ελληνικές παραστάσεις τις οποίες παρακολουθούσαν και «αλλογενείς» θεατές.⁵

Η πρώτη εμφάνιση ελληνικού θιάσου στην Οδησσό τοποθετείται το Νοέμβριο του 1814, όταν, σύμφωνα με είδηση που δημοσιεύεται στο περιοδικό Ελληνικός Τηλέγραφος, παίχτηκε στην ελληνική γλώσσα το έργο Θεμιστοκλής εν Περσία (Temistocle) του Μεταστάσιου (Metastasio).⁶ Η νεότερη αυτή πληροφορία διασταυρώνεται με την παλαιότερη γνωστή αναφορά του Κωνσταντίνου Κούμα, ο οποίος σε επιστολή του το 1817 προς τον Κωνσταντίνο Οικονόμο τοποθετεί την έναρξη των παραστάσεων σε ελληνική γλώσσα στην Οδησσό τρία χρόνια πριν, δηλαδή το 1814.⁷ Η παράσταση αυτή, που δόθηκε στο δημόσιο θέατρο της πόλης, φαίνεται ότι εντάσσεται σε μια σειρά άλλων πολιτιστικών εκδηλώσεων στα πλαίσια εορτασμού για τη σύναψη ειρήνης μετά την ήττα του Ναπολέοντα.

Ως προς το κείμενο της παράστασης, πιθανολογείται η χρήση μιας άγνωστης μετάφρασης του έργου, η οποία χρησιμοποιήθηκε και σε μεταγενέστερες παραστάσεις του. Οπωσδήποτε ο Θεμιστοκλής αποτελεί ένα από τα βασικά έργα του ρεπερτορίου του θιάσου με βαρύνουσα σημασία,⁸ όπως αποδεικνύεται από το γεγονός ότι επαναλήφθηκε αρκετές φορές τα επόμενα χρόνια.⁹ Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος Κούμας αναφέρει ότι στα τέλη Αυγούστου του 1817 παρακολούθησε δύο παραστάσεις του.¹⁰

Το ρεπερτόριο του ελληνικού ερασιτεχνικού θιάσου θα εμπλουτιστεί στη συνέχεια με το δράμα Οι Σουλιώται, έργο αγνώστου συγγραφέα, το οποίο παίζεται το καλοκαίρι του 1816 με την ευκαιρία του εκεί ταξιδιού του Μεγάλου Δούκα Νικολάου, μετέπειτα τσάρου. Θα ακολουθήσει το ελληνικό ιστορικό δράμα Λεωνίδας εν Θερμοπύλαις που παίζεται τον Οκτώβριο του 1817, με την ευκαιρία της επίσκεψης στην Οδησσό του Μεγάλου Δούκα Μιχαήλ. Το έργο είχε εκδοθεί το 1816, χωρίς μνεία του συγγραφέα του, με την οικονομική ενίσχυση του Υδραίου καπετάνιου Νικολάου Παντελή Νικολάκη.¹¹

Οι παραστάσεις αυτές, αν και δε γνώρισαν μεγάλη δημοσιότητα στο εξωτερικό, δημιούργησαν ένα αίσθημα αγαλλίασης στην ελληνική παροικία και συνέβαλαν στην εδραίωση του ερασιτεχνικού θιάσου, όχι όμως χωρίς δυσκολίες. Κάποιοι «γεροπαράξενοι» προέβαλαν αντιρρήσεις και αποδοκίμασαν τις ενέργειες των φιλότεχνων νέων, με αποτέλεσμα ο θίασος να κινδυνεύσει να διαλυθεί.¹² Χαρακτηριστικό παράδειγμα η εγκατάλειψη της προσπάθειας να ανεβεί στη σκηνή το έργο Μέγας Αλέξανδρος εις τας Ινδίας (Alessandro nell'Indie) του Μεταστάσιου, λόγω άρνησης των νεαρών ανδρών να υποδυθούν γυναικείους ρόλους, αλλά και λόγω έλλειψης χρημάτων. Τελικώς, οι δυσκολίες ξεπεράστηκαν, αφού βρέθηκαν λύσεις για τα πρακτικά προβλήματα και ο θίασος, από το καλοκαίρι του 1817, αναλαμβάνει δράση με παραστάσεις που θα τύχουν πανελλήνιας αναγνώρισης,¹³ γεγονός που θα οδηγήσει τους Έλληνες της Οδησσού το 1818 «να παραλάβουν το κοινόν θέατρον δια να χαίρωνται καθημερινώς παραστάσεις»¹⁴ και να αναθέσουν την επιστασία του στον ηθοποιό Γεώργιο Αβραμιώτη που είχε ήδη διακριθεί για την υποκριτική του τέχνη.¹⁵

Η άφιξη του Νικόλαου Πίκκολου ο οποίος, ακολουθώντας τον Κωνσταντίνο Βαρδαλάχο, έρχεται στην Οδησσό, θα δώσει το έναυσμα για ανανέωση του θιάσου. Έτσι το Φεβρουάριο του 1818 παίζεται ο Φιλοκτήτης του Σοφοκλή στη διασκευή του διαφωτιστή λογίου. Πρόκειται για την πρώτη παράσταση αρχαίου δράματος στη νεοελληνική που θα αποτελέσει σημαντικό καλλιτεχνικό και πολιτιστικό γεγονός, όπως περιγράφεται στα κυριότερα περιοδικά της εποχής. Ο διασκευαστής, ακολουθώντας την πρακτική του ευρωπαϊκού θεάτρου, είχε μεταφράσει το κείμενο σε πεζό, χωρίζοντάς το σε τρεις πράξεις και αφαιρώντας τα χορικά, με στόχο να το προσαρμόσει στις δυνατότητες του ελληνικού ερασιτεχνικού θιάσου.¹⁶

Το Σεπτέμβριο του 1818 θα παιχτεί το δράμα Θάνατος του Δημοσθένους του Νικόλαου Πίκκολου, παράσταση με ιδιαίτερη επιτυχία, στην οποία για πρώτη φορά γυναικείος ρόλος ερμηνεύεται όχι από άνδρα, όπως συνέβαινε μέχρι τότε, αλλά από τη ρωσίδα ηθοποιό Μαρασέβσκαγια, πρωταγωνίστρια του ρωσικού θεάτρου. Για τη συμβολή της αυτή, η ηθοποιός θα αμειφθεί με σεβαστό χρηματικό ποσό, ενώ αργότερα θα δοθεί και ευεργετική παράσταση για την ίδια με το Φιλοκτήτη.¹⁷ Όσο για το έργο, πρόκειται για το πρώτο νεοελληνικό δράμα που παρουσιάζεται σε δημόσια παράσταση που γνωρίζει πανελλήνια αναγνώριση. Ακολούθησε η χορευτική παντομίμα Οι Σουλιώτες στα Ιωάννινα.¹⁸

Την ίδια χρονιά τυπώνεται στη Βιέννη το ιστορικό δράμα Οι Στρελίτζοι (Die Strelitzen) του δραματουργού από το Μόναχο Joseph Marius Babo σε μετάφραση του Ιωάννη Κοκκινάκη, το οποίο, όπως αναφέρεται στον πρόλογό του, προοριζόταν να παρασταθεί από τον ερασιτεχνικό θίασο της Οδησσού.¹⁹

Τον επόμενο χρόνο, ο κύκλος των συνεργατών του θιάσου διευρύνεται με την παρουσία του Γεώργιου Λασσάνη, δασκάλου στην Ελληνεμπορική Σχολή, ο οποίος, εκτός από ερασιτέχνης ηθοποιός, καταθέτει τη συμβολή του και ως θεατρικός συγγραφέας με δύο έργα, το μονόπρακτο δράμα Η Ελλάς και ο ξένος, έργο πατριωτικού περιεχομένου, και την τραγωδία Αρμόδιος και Αριστογείτων, με αντικείμενο την τυραννοκτονία. Και τα δύο έργα που παίχτηκαν το Φεβρουάριο του 1819 προκάλεσαν τον ενθουσιασμό των ομογενών.²⁰ Οι παραστάσεις θα συνεχιστούν όλη τη χρονιά, καθώς και το 1820, οπότε πληροφορούμαστε ότι παίχτηκαν δύο δράματα του Βολταίρου (Voltaire) Ο Μωάμεθ ή ο φανατισμός (Le fanatisme, ou Mahomet) και Ο θάνατος του Καίσαρος (La mort de César) μεταφρασμένα από το λόγιο Γεώργιο Σερούιο, παραστάσεις που έδωσαν την ευκαιρία στον Ιθακήσιο Σπυρίδωνα Δρακούλη να διακριθεί για την υποκριτική του τέχνη.²¹

Αξίζει να σημειωθεί ότι όλη αυτή η πρωτόφαντη θεατρική δραστηριότητα έλαβε σάρκα και οστά χάρη στους πρωτοπόρους Έλληνες ηθοποιούς που η ιστορική συγκυρία οδήγησε στο διπλό ρόλο τού από σκηνής διδασκάλου και στη συνέχεια του αγωνιστή στα πεδία των μαχών. Με την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης θα αφήσουν τη θεατρική δραστηριότητα και θα συμμετάσχουν στον αγώνα για την ανεξαρτησία. Πρώτος ο Σπυρίδων Δρακούλης, ο επονομασθείς «Ταλμάς» του ελληνικού θεάτρου, ακολουθώντας τον Αλέξανδρο Υψηλάντη ως εκατόνταρχος του Ιερού Λόχου, θα σκοτωθεί στη μάχη του Δραγατσανίου (7 Ιουνίου 1821). Ο Γεώργιος Αβραμιώτης, που είχε και αυτός ξεχωρίσει για τις υποκριτικές του ικανότητες, με την έναρξη της επανάστασης συμμετέχει στις εχθροπραξίες στην Πελοπόννησο και πεθαίνει στο Ναύπλιο το 1825 από τύφο. Επίσης, ο Γεώργιος Λασσάνης, πρώτος χιλίαρχος και προσωπικός υπασπιστής του Αλέξανδρου Υψηλάντη, μετά την ανωτέρω μάχη, θα καταφύγει μαζί του στη Βιέννη όπου πεθαίνει το 1828, ενώ υπό τη σημαία της Φιλικής Εταιρείας θα πολεμήσουν στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και οι ηθοποιοί Ιωάννη Σουμάκης και Γεράσιμος Ορφανός.²²

2. Το δραματολόγιο κατά την προεπαναστατική περίοδο

Η επιλογή των θεατρικών έργων, αν και περιορισμένη ως προς τον αριθμό τους, αναδεικνύει τον ελληνοπρεπή προσανατολισμό του δραματολογίου. Με προσήλωση σε θέματα ιστορικά και ηρωικά που συνδέονται με την αρχαία και την πρόσφατη ελληνική ιστορία επιλέγονται αρχικά ξένα έργα, όπως είναι Ο Θεμιστοκλής και Ο Μέγας Αλέξανδρος εις τας Ινδίας του Μεταστάσιου και στη συνέχεια ελληνικά (Σουλιώται, Λεωνίδας εν Θερμοπύλαις, Φιλοκτήτης, Ο θάνατος του Δημοσθένους).

Στην Οδησσό, όπου το 1814 ιδρύεται η Φιλική Εταιρεία, οι ιδέες του Διαφωτισμού, διάχυτες στους κύκλους του ελληνικού στοιχείου, βρίσκουν βήμα έκφρασης μέσα από τις επιλογές του πρώτου αυτού ελληνικού ερασιτεχνικού θιάσου, που προσβλέπει μέσα από την τέχνη στη διαμόρφωση εθνικού ενθουσιασμού στον ελληνισμό της παροικίας.²³ Παραστάσεις έργων με έντονη ιδεολογική φόρτιση, όπως Ο Φιλοκτήτης και Ο Θάνατος του Δημοσθένους του Πίκκολου, αποτελούν σήμερα σταθμό στην ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου. Το ίδιο ισχύει και για τα δύο έργα του Γεώργιου Λασσάνη Ελλάς και Αρμόδιος και Αριστογείτων με πολιτικό και επαναστατικό χαρακτήρα. Αλλά και τα δύο έργα του Βολταίρου που παίζονται το 1820, Ο Μωάμεθ και Ο Θάνατος του Ιουλίου Καίσαρος συνιστούν «οχήματα» ιδεών του διαφωτισμού, καταγγέλλοντας το μεν πρώτο το θρησκευτικό φανατισμό, το δε δεύτερο την τυραννία και τον αυταρχισμό στο πρόσωπο του Ιουλίου Καίσαρα.²⁴

3. Η θεατρική ζωή κατά τη μετεπαναστατική περίοδο

Η έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης και ο θάνατος του Σπυρίδωνα Δρακούλη στη μάχη του Δραγατσανίου διέκοψαν, όπως ήταν επόμενο, τις θεατρικές παραστάσεις σε όλη τη διάρκεια του 1821. Στις αρχές του 1822 συναγωνιστές του γενναίου ηθοποιού στο θέατρο και στον πόλεμο, όσοι διασώθηκαν από τις μάχες, οργάνωσαν στη μνήμη του ερασιτεχνική παράσταση με το Φιλοκτήτη στη διασκευή του Νικόλαου Πίκκολου, παράσταση που προκάλεσε τον ενθουσιασμό του ακροατηρίου.²⁵

Την επόμενη χρονιά, ο νεαρός τότε Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, ευρισκόμενος στην Οδησσό για σπουδές, μετέφρασε τον Μωάμεθ του Βολταίρου σε ομοιο­κατάληκτους στίχους, γεγονός που ενθουσίασε τους φίλους του που ανέλαβαν να παραστήσουν το έργο σε σιταποθήκη της οικίας Κ. Βαρβάτη, η οποία μετατράπηκε σε θεατρική σκηνή.²⁶ Το 1824 μαθητές του Λυκείου «Ρισελιέ» έπαιξαν τη Ζαΐρα (Zaire) του Βολταίρου με τη συμμετοχή του Αλέξ. Ρ. Ραγκαβή ο οποίος διηγείται τα της παράστασης στα Απομνημονεύματά του.²⁷ Η ερασιτεχνική θεατρική δραστηριότητα των Ελλήνων της Οδησσού θα συνεχιστεί το 1827 με το πεντάπρακτο δράμα Οι Σουλιώτες είτε οι Σπαρτιάτες του 18ου αιώνα που παίζεται από μαθητές της Ελληνεμπορικής Σχολής και το 1834 με την τραγωδία Αριστόδημος (Aristodemo) του Ιταλού ποιητή Β. Μόντη (Vincenzo Monti)²⁸ που, μεταφρα­σμένη στη νεοελληνική γλώσσα, παίζεται στην αίθουσα του νέου Χρηματιστηρίου.²⁹

Όσον αφορά στις επαγγελματικές παραστάσεις, αυτές πραγματοποιούνται από τους περιοδεύοντες θιάσους που επισκέπτονται την Οδησσό στα πλαίσια των μετακι­νήσεών τους στη νοτιοανατολική Ευρώπη και την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, στις εκεί οικονομικά ακμαίες ελληνικές παροικίες. Η απουσία έκδοσης ελληνικών εφημερίδων στην Οδησσό το 19ο αιώνα, κύρια πηγή πληροφόρησης για την ελληνική θεατρική δραστηριότητα, περιορίζει τις γνώσεις μας για τις μετακινήσεις ελληνικών επαγγελματικών θιάσων προς την Οδησσό. Οι πενιχρές πληροφο­ρίες μας περιορίζονται στην επίσκεψη του θιάσου του Ιωάννη Βασιλειάδη το φθινόπωρο του 1868³⁰ και του θιάσου του Κωνσταντίνου Χαλκιόπουλου, που με τη σύζυγό του Ελπίδα Κυριακού – Χαλκιοπούλου παίζουν τη Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη και τους Δύο λοχίας (Les deux sergents) του d'Aubigny το Νοέμβριο του 1874.³¹

Την Οδησσό επισκέπτονται επίσης το 1892 ο θίασος «Μένανδρος» του Διον. Ταβουλάρη που παίζει στο θέατρο «Ρωσσικόν»,³² η Κυβέλη Αδριανού το Δεκέμ­βριο του 1907 μετά από πρόσκληση του διοικητικού συμβουλίου της ελληνικής κοινότητας³³ και το 1910 ο θίασος «Αριστοφάνης» του Αναστασίου Απέργη που δίνει παραστάσεις στο εκεί θέατρο «Αρμονία» από το Μάρτιο έως το Νοέμβριο της χρονιάς αυτής.³⁴

Εκείνη που εμφανίζεται να επαναλαμβάνεται σε σταθερή βάση είναι η ερασι­τεχνική δραστηριότητα. Το 1861 και το 1862 στο θέατρο της Οδησσού ερασιτεχνικός θεατρικός όμιλος, στον οποίο μετείχαν και δύο Έλληνες, ο Α. Λ. Αναστασόπουλος και ο Μ. Π. Αναστασόπουλος, δίνει θεατρικές παραστάσεις για φιλανθρωπικούς σκοπούς, καθώς και για ενίσχυση των μαθητών του Λυκείου «Ρισελιέ».³⁵ Το 1872 η ελληνική νεολαία της πόλης διοργανώνει παράσταση με τον Αριστόδημο του Μόντη για ενίσχυση του νεοϊδρυθέντος Ελληνικού Παρθεναγωγείου. Τα έσοδα από την παράσταση αυτή, καθώς και από άλλες δύο που θα ακολουθήσουν, θα προσφέ­ρουν σημαντική οικονομική στήριξη για τη λειτουργία της σχολής.³⁶ Επίσης σε ετήσια βάση, για τον εορτασμό της επετείου της 25ης Μαρτίου, διοργανώνεται μουσικοδραματική βραδιά με τη συμμετοχή ερασιτεχνών, μαθητών και καθηγητών.³⁷

Η διοργάνωση θεατρικών παραστάσεων για κοινωφελείς σκοπούς ήταν το μέσο που χρησιμοποιόταν επανειλημμένα για τη συγκέντρωση χρημάτων από συλλογικούς κοινωνικούς φορείς, όπως η Ελληνική Αγαθοεργός Κοινότητα Οδησσού και η Ελληνική Λέσχη «Ομόνοια», για ενίσχυση των ελληνικών σχολείων και άλλων πολιτιστικών ιδρυμάτων.³⁸ Αλλά και οι μαθητές από την πλευρά τους διοργάνωναν φιλανθρωπικές παραστάσεις για στήριξη διαφόρων φορέων, όπως συνέβη το Μάρτιο 1899 για ενίσχυ­ση της Ελληνικής Αγαθοεργού Κοινότητας.³⁹

Επί δημαρχίας Γρηγορίου Γρ. Μαρασλή⁴⁰ (1878 – 1894), ο οποίος ανακαίνισε την πόλη έτσι ώστε να συγκρίνεται σε πλούτο και ομορφιά με τις μεγαλουπόλεις της Δυτικής Ευρώπης,⁴¹ η Οδησσός προσείλκυσε το ενδιαφέρον ξένων ηθοποιών που την επισκέφθηκαν, όπως η διάσημη ηθοποιός Σάρα Μπερνάρ⁴² και ο βαρύτονος της Όπερας του Παρισιού Βίκτωρ Μορέλ.⁴³ Ο ίδιος διοργάνωνε στην έπαυλή του ιδιωτικές παρα­στάσεις, όπου συχνά ελάμβανε μέρος. Αναφέρεται ότι σε νεαρή ηλικία είχε πρωτα­γωνιστήσει σε μία από αυτές, στο έργο Gérard, le tueur des lions, μονόπρακτο κωμειδύλλιο των Lambert Thiboust και Ernest Lehmann.⁴⁴

Πέρα από το ερασιτεχνικό θέατρο της ελληνικής παροικίας, στην Οδησσό γνώρισε ημέρες δόξας το λυρικό θέατρο. Το 1883 με ενέργειες του Γρ. Γρ. Μαρασλή άρχισε να κατασκευάζεται νέο κτήριο θεάτρου, στη θέση του πρώτου δημόσιου θεάτρου που χτίστηκε το 1810 από τους αρχιτέκτονες της Όπερας της Βιέννης F. Felner και H. Helmer, και κάηκε το 1873. Το Δημοτικό, όπως ονομαζόταν, Θέατρο εγκαινιάστηκε το 1887 και στη συνέχεια στέγασε την Όπερα της Οδησσού.⁴⁵

Ο Μαρασλής με την οικονομική δύναμη που διέθετε και το κύρος του πέτυχε τη μετάκληση διάσημων ξένων καλλιτεχνών του μελοδράματος. Το φιλόμουσο αυτό περιβάλλον έδωσε την ευκαιρία να διαπλαστούν και πολλοί Έλληνες λυρικοί καλλιτέχνες, μερικοί από τους οποίους σταδιοδρόμησαν με ξενικά ονόματα, κυρίως εκρωσισμένα, γι’ αυτό και διέλαθαν την προσοχή των ιστορικών του ελληνικού μελοδράματος. Ας μνημονεύσουμε τους τενόρους Άννα και Θάλεια Μυταράκη, τον Ηρακλή Πασχαλίδη και την υψίφωνο Οικονομίδου. Από την Οδησσό κατάγονται επίσης οι μελοδραματικοί καλλιτέχνες Ελένη και Βικτώρια Θεοδωρίδη, η Κάκια Κοκκινάκη μετέπειτα Κρασνόβα, η Μάγδα Φλερύ και η χορεύτρια Βέρα Καράλη.⁴⁶

4. Θεατρικοί χώροι

Οι πρώτες ερασιτεχνικές παραστάσεις των Ελλήνων στην Οδησσό στεγά­στηκαν στο δημόσιο θέατρο της πόλης, ένα θέατρο κόσμημα που δεν είχε τίποτα να ζηλέψει από τα αντίστοιχα της Δυτικής Ευρώπης. Σε αυτό τον τομέα ήταν τυχερός ο ελληνικός θίασος, γιατί μπορούσε να αξιοποιήσει τα τεχνικά μέσα, σκηνικά και κοστούμια, ενός καλά οργανωμένου θεάτρου, προκει­μένου να παρουσιάσει ευπρόσωπες παραστάσεις,⁴⁷ παρότι δε διέθετε προηγούμενη σκηνική εμπειρία. Στα τέλη του 1821, τη διεύθυνση του θεάτρου ανέλαβε ο Νέγρης, έμπορος ελληνικής καταγωγής.⁴⁸

Στη μετεπαναστατική περίοδο, εκτός από το θέατρο της Οδησσού, ελληνικές παραστάσεις εντοπίζονται και σε ιδιωτικούς χώρους, όπως η οικία Κ. Βαρβάτη και η οικία Γρ. Μαρασλή, επίσης στα εκπαιδευτήρια Λύκειο «Ρισελιέ» και Ελληνεμπορική Σχολή, που ιδρύθηκαν την ίδια χρονιά το 1817, στην αίθουσα του νέου Χρηματιστηρίου,⁴⁹ στο θέατρο «Σιμπιριάκ»⁵⁰ και στη ναυτιλιακή λέσχη της πόλης.⁵¹

Στο β΄μισό του 19ου αιώνα, στους θεατρικούς χώρους προστέθηκαν από το 1871 το Ελληνικό Παρθεναγωγείο, όπου εντοπίζεται μαθητική θεατρική δραστηριότητα και στον 20ό αιώνα.⁵² Το 1891 ένας Έλληνας, ο Νικόλαος Χιονάκης του Νικολάου, μνημονεύεται ως διευθυντής του θεάτρου της Οδησσού.⁵³ Ίσως πρόκειται για το θέατρο «Ρωσσικόν», όπου δίνει παραστάσεις ο θίασος «Μένανδρος» το 1892.

Στον 20ό αιώνα, η Ελληνεμπορική Σχολή, μετέπειτα γνωστή ως Ελληνική Σχολή Αρρένων, αποκτά μετά από πολλές μετακινήσεις ιδιόκτητο τετραώροφο κτήριο που οικοδομείται το 1913 με σχέδια του Ιταλού αρχιτέκτονα Νταλάβκα, σε οικόπεδο δίπλα στο Ελληνικό Ροδοκανάκειο Παρθεναγωγείο και το Νηπιαγωγείο της ελληνικής εκκλησίας της Αγίας Τριάδος.⁵⁴ Στο κτήριο αυτό στεγάστηκε το θέατρο «Μάλι» (=Μικρό Θέατρο) που γρήγορα έγινε δημοφιλές για το επιλεγμένο ρεπερτόριο σύγχρονων Ρώσων και ξένων δραματουργών, καθώς και η Ελληνική Λέσχη «Ομόνοια» που είχε ιδρυθεί το 1900. Τα έσοδα από τα ενοίκια των χώρων αυτών συνέβαλαν στη λειτουργία της Ελληνικής Σχολής Αρρένων.⁵⁵

Καλλιτεχνικές εκδηλώσεις στον 20ό αιώνα εντοπίζονται επίσης στη λέσχη «Ζάτρικ», στο κτήριο της Στρατιωτικής Εταιρείας,⁵⁶ καθώς και στο θέατρο «Αρμονία», όπου δίνει παραστάσεις το 1910 ο επαγγελματικός θίασος «Αριστοφάνης» του Αναστάσιου Απέργη.⁵⁷