1. Εισαγωγικά

Στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, τη Βλαχία και τη Μολδαβία εκδόθηκε ένας αξιόλογος αριθμός βιβλίων από τα τέλη του 17ου αιώνα και μέχρι το 1821. Τα βιβλία αυτά, συνήθως εκκλησιαστικά και εκπαιδευτικά, τυπώθηκαν σε τυπογραφεία που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο είτε εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων (μητροπολιτών, επισκόπων, ηγουμένων) είτε των ίδιων των ηγεμόνων. Αυτά τα τυπογραφεία, δηλαδή, δεν ήταν εμπορικές επιχειρήσεις, όπως τα γνωστά ελληνικά τυπογραφεία της Βενετίας, που θα έπρεπε να ρυθμίζουν την πολιτική τους με βάση τις επιθυμίες της αγοράς, αλλά αντίθετα συνδέονταν με τις πολιτικές και εκκλησιαστικές αρχηγεσίες της «καθ’ ημάς Ανατολής» και τις φιλοδοξίες που είχαν.¹

Τα ελληνικά τυπογραφεία που λειτούργησαν μετά το 1830 στα αστικά κέντρα της Βλαχίας και της Μολδαβίας, και ιδίως στα παραδουνάβια λιμάνια (Βραΐλα, Γαλάτσι), ήταν επιχειρήσεις Ελλήνων ομογενών, όχι σπάνια υπηκόων του ελληνικού κράτους.² Αυτά τα τυπογραφεία εξέδιδαν βιβλία όχι μόνο στην ελληνική γλώσσα αλλά και στα ρουμανικά, συχνά και στα γαλλικά, στα γίντις (γερμανοεβραϊκά) και στα ιταλικά, ικανοποιώντας έτσι τις ανάγκες των κατοίκων των πολυεθνικών και πολύγλωσσων λιμανιών των Ηγεμονιών.

2. Η ελληνική βιβλιοπαραγωγή κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα

Από το 1830 ελληνικά βιβλία στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες τυπώνονταν κυρίως στο Βουκουρέστι και το Ιάσιο,³ ενώ μέχρι το 1860 τα ελληνικά βιβλία που εκδόθηκαν στη Βραΐλα και το Γαλάτσι ήταν ελάχιστα, καθώς περιορισμένη ήταν γενικότερα η εκδοτική δραστηριότητα στις πόλεις αυτές.⁴ Μετά την ένωση της Βλαχίας και της Μολδαβίας το 1859 ο αριθμός των τυπογραφείων αυξήθηκε πολύ, και φυσικά και η έκδοση ελληνικών και ρουμανικών βιβλίων.

Από το 1864 μέχρι το 1900 τυπώθηκαν τουλάχιστον 96 ελληνικά βιβλία στη Βραΐλα και 55 στο Γαλάτσι, ενώ στο Βουκουρέστι 59.⁵ Είναι σαφές ότι στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα το κέντρο του ελληνικού βιβλίου στη Ρουμανία είχε μετατοπισθεί από την πρωτεύουσα στα λιμάνια, τα οποία άλλωστε συνιστούσαν και τις πόλεις με το μεγαλύτερο αριθμό Ελλήνων. Πολύ λιγότερα ελληνικά βιβλία εκδόθηκαν στη Δοβρουτσά, και αυτά μετά την ενσωμάτωση της περιοχής στη Ρουμανία το 1878, και συγκεκριμένα μόλις 3 στην Κωνστάντζα και 2 στην Τούλτσα.⁶

2.1. Ελληνικά τυπογραφεία στα παραδουνάβια κέντρα

Ελληνικά βιβλία εκδίδονταν τόσο από τυπογραφεία που ανήκαν σε Έλληνες όσο και από τυπογραφεία Ρουμάνων καθώς και Εβραίων, Γάλλων, Ιταλών ή άλλων ξένων που είχαν εγκατασταθεί στη Ρουμανία. Είναι χαρακτηριστικό το ότι στο Γαλάτσι περίπου τα μισά από τα ελληνικά βιβλία τυπώθηκαν στους εκδοτικούς οίκους των Fr. Thiel, I. Nebunelli και άλλων ξένων. Το μόνο αξιόλογο τυπογραφείο που ανήκε σε Έλληνα ήταν του Φραγκίσκου Μομφερράτου, που λειτούργησε κατά την περίοδο 1845-1871 και κατά τη δεκαετία του 1860 εξέδωσε τουλάχιστον 10 ελληνικά βιβλία. Πολύ παλαιότερα (1848-1849) ο Φραγκίσκος Μομφερράτος είχε ιδρύσει τυπογραφείο στη γειτονική Βραΐλα.⁷

Στη Βραΐλα ελληνικά βιβλία τυπώθηκαν από τα τυπογραφεία του ιερέα Anastasie R. Brăileanu, του Βούλγαρου H.D. Panicikov, των Theodorvici & Constantinescu.⁸ Ξεχωριστή περίπτωση επιτυχημένης και σταθερής επί πολλά χρόνια παρουσίας στο ελληνικό βιβλίο στη Ρουμανία συνιστούσε το «Τυπο-Λιθογραφείο Π.Μ. Πεστεμαλτζιόγλου». Ο Πεστεμαλτζιόγλου, γεννημένος στην Προύσα της Μικράς Ασίας το 1831, δραστηριοποιούνταν στον εκδοτικό χώρο από το 1858 ως συντάκτης εφημερίδων και τυπογράφος.⁹ Στα 1870 ίδρυσε το πρώτο του τυπογραφείο («Τρίγωνον»), που σε δύο χρόνια εργασίας εξέδωσε πάνω από 20 βιβλία, τα περισσότερα μάλιστα στην ελληνική γλώσσα.¹⁰ Το 1873 ίδρυσε το «Τυπο-Λιθογραφείο Π.Μ. Πεστεμαλτζιόγλου», που μέχρι το 1915, οπότε και έκλεισε, ήταν η μεγαλύτερη εκδοτική επιχείρηση στην πόλη και τιμήθηκε με μετάλλια και επαίνους σε διεθνείς εκθέσεις. Εξέδωσε πάνω από 150 βιβλία, τα περισσότερα στα ρουμανικά (108) και πολλά στα ελληνικά (περίπου 30). Μερικά από τα ελληνικά βιβλία, όπως το λεύκωμα Παλιγγενεσία της Ελλάδος με χαλκογραφίες αναφερόμενες στην επανάσταση του 1821, ήταν πολυτελείς εκδόσεις.¹¹ Το 1881 ίδρυσε και ένα παράρτημα στην Κωνστάντζα, που στάθηκε ένα από τα πρώτα τυπογραφεία της πόλης.¹²

2.2. Κατηγορίες βιβλίων

Τα ελληνικά βιβλία που εκδίδονταν στα παραδουνάβια κέντρα ήταν ποικίλου χαρακτήρα. Ένα μεγάλο τμήμα ήταν κανονισμοί ή «προγράμματα» διαφόρων ελληνικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, συνήθως των μεγάλων ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων της Βραΐλας και του Γαλατσίου, όπως π.χ. του εκπαιδευτηρίου Βενιέρη. Πολύ λιγότερα ήταν αντίθετα τα σχολικά εγχειρίδια, καθώς οι ανάγκες των σχολείων καλύπτονταν από βιβλία τυπωμένα στην Αθήνα ή στην Κωνσταντινούπολη.¹³ Αρκετές εκδόσεις ήταν καταστατικά κοινοτήτων και λογοδοσίες επιτροπών, αλλά και επικήδειοι λόγοι. Δεν έλειπαν επίσης τα λογοτεχνικά έργα, συνήθως ποιήματα ή και θεατρικά έργα πατριωτικής θεματολογίας. Ας σημειωθεί εδώ ότι στη Βραΐλα τυπώθηκε το 1870 και Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι, ένα από τα πλέον αξιόλογα πεζογραφήματα της ελληνικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα.¹⁴

3. Η ελληνική βιβλιοπαραγωγή κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα

Από τις αρχές του 20ού αιώνα η ελληνική εκδοτική δραστηριότητα περιορίζεται σημαντικά.¹⁵ Δε φαίνεται να εκδίδονται πλέον ελληνικά βιβλία στην Τούλτσα, ενώ και στο Γαλάτσι ο αριθμός των βιβλίων πρέπει να μειώθηκε ριζικά. Ακόμα και στη Βραΐλα, το σημαντικότερο κέντρο του ελληνικού βιβλίου στη Ρουμανία, η παραγωγή είναι περιορισμένη.¹⁶ Το μόνο ελληνικό τυπογραφείο που θα ιδρυθεί, του «Έθνους», υπό τη διεύθυνση του Λ. Κωστομύρη, θα περιορισθεί κυρίως στην έκδοση της ομώνυμης εφημερίδας, ενώ από τα πρώτα Μεσοπολεμικά χρόνια η έδρα του θα βρίσκεται στο Βουκουρέστι.¹⁷

Στην περίοδο του Μεσοπολέμου κανένα ελληνικής ιδιοκτησίας τυπογραφείο δε λειτουργεί στη Βραΐλα, ενώ ελάχιστες είναι εν γένει οι ελληνικές εκδόσεις. Τα σημαντικότερα τυπογραφεία ήταν εβραϊκά.¹⁸ Τα κέντρα του ελληνικού βιβλίου θα είναι πια κατά κύριο λόγο το Βουκουρέστι, όπου εκδίδονται και σχεδόν όλες οι ελληνικές εφημερίδες, και η Κωνστάντζα. Στην τελευταία, ιδιαίτερα δραστήριο ήταν το τυπογραφείο-βιβλιοπωλείο του Χ. Βουρλή («Οβίδιος»).¹⁹

4. Ο ελληνικός Τύπος

Οι ελληνικές εφημερίδες που εκδόθηκαν στη Βραΐλα, το Γαλάτσι και την Κωνστάντζα κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα συνιστούν ένα αξιόλογο τμήμα του ελληνικού Τύπου της διασποράς που άνθισε εκείνη την περίοδο, ιδίως μάλιστα στην Τεργέστη, στην Αίγυπτο και στη Βουλγαρία.²⁰

Συνολικά κυκλοφόρησαν τουλάχιστον 3 ελληνικές εφημερίδες στο Γαλάτσι και πάνω από 15 στη Βραΐλα. Οι εφημερίδες ήταν κυρίως πολιτικές, συνήθως εβδομαδιαίες ή μη τακτικής κυκλοφορίας. Έδιναν έμφαση στις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα, ενώ όχι σπάνια σχολίαζαν τη δράση των κοινοτικών επιτροπών. Συχνά εμπλέκονταν σε διαμάχες με ρουμανικές ή και βουλγαρικές εφημερίδες.²¹

Η πρώτη ελληνική εφημερίδα ήταν ο Ερμής, που τυπωνόταν στη Βραΐλα και της οποίας γνωρίζουμε μόλις 2 φύλλα (2, 6 Σεπτεμβρίου 1848). Η εφημερίδα ήταν δίγλωσση και έδινε έμφαση στη συνεργασία Ελλήνων και Ρουμάνων κατά την επανάσταση του 1848.²² Πιο σημαντική ήταν η παρουσία εφημερίδων που κυκλοφόρησαν τις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, όπως οι Σύλλογοι (1873-1893), ο Ερμής (1873-1876) και ο Ελεύθερος Λόγος (1895-1901). Στην Κωνστάντζα εκδόθηκαν περιοδικά (Θάλεια, 1923-1924) και ημερολόγια.²³

Λίγες εφημερίδες είχαν χαρακτήρα περιοδικών, όπως η Αποθήκη των Ωφελίμων Γνώσεων, που κυκλοφόρησε κατά τα έτη 1864-1865 στη Βραΐλα, ενώ δεν έλειπαν και κάποια σατιρικά φύλλα, καθώς μάλιστα το είδος ήταν σε άνθηση και στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο. Η σημαντικότερη σατιρική εφημερίδα ήταν πιθανότατα η Μαϊμού, που κυκλοφόρησε επίσης στη Βραΐλα. Ο πλέον αξιόλογος Έλληνας δημοσιογράφος στη Ρουμανία ήταν ο βραϊλινός Διονύσιος Μεταξάς-Λασκαράτος, εκδότης του Ελεύθερου Λόγου.²⁴